تحلیل و ارزیابی الهیات سلبیِ وجودشناختی از منظر شاخص‌ترین الهی‌دانان اسماعیلی از منظر شاخص‌ترین الهی‌دانان اسماعیلی

الهیات سلبی در سه ساحت وجودشناختی، معرفت‌شناختی و زبان‌شناختی مطرح است که ساحت سوم برآمده از دو ساحت نخست است. بنیاد خداشناسی الهی‌دانان اسماعیلی با تأثیرپذیری از آموزه‌های افلوطینی، بر الهیات سلبی استوار است و در این حوزه تا آنجا پیش رفتند که حتی معتزلیان را نافی حقیقی صفات نمی‌دانند؛ بلکه آنان را مثبِتان صفات و خود را نافیان صفات می‌شمارند. از رهگذر جستار حاضر که با روش توصیفي ـ تحلیلی و با هدف تقریر و ارزیابی دیدگاه الهی‌دانان اسماعیلی و بازخوانی تأثیرپذیری و تأثیرگذاری آن سامان یافته، آشکار می‌شود که به باور اسماعیلیان، صفات کمالی حقیقی در مرتبه «هستی»اند و خدا «فراهستی» است، بنابراین همۀ صفات از او سلب می‌شود. این دیدگاه مورد پذیرش الهی‌دانانی نظیر ابوحاتم رازی (260ق-322ق)، ابویعقوب سجستانی (271ق-353ق)، حمیدالدین کرمانی (352ق-411ق)، ابراهیم بن حسین حامدی (م.557ق)، علی بن محمد الولید (522ق-612ق) و عمادالدین قرشی (م.872ق) قرار دارد. این نظریه که از فلسفۀ افلاطونی تأثیر پذیرفته، از یک سلسله آسیب‌های معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی رنج می‌برد که به عنوان نمونه می‌توان مواردی نظیر «فراهستی‌انگاری خدا»، «تشبیه‌انگاری الهیات ایجابی»، «لزوم ضدّداری خدا»، «مرکب‌انگاری خدا برپایه الهیات ایجابی» و «تأثیرپذیری ذات الهی» را ذکر کرد.

کتاب‌ها

1.    ابن‌الولید، على‌بن‌محمد، (1982م)، تاج العقائد و معدن‌الفوائد، تحقیق عارف تامر، بیروت: مؤسسة عزالدین للطباعة والنشر، دوم.

2.  ابن‌سینا، حسین‌بن عبدالله، (1371ش)، المباحثات، مقدمه و تحقيق: محسن بيدارفر، قم: بيدار.

3. ابن‌میثم بحرانی، کمال‌الدین، (1427ق)، شرح نهج‌البلاغة، قم: انوارالهـدی.

4.  ابن‌ميمون، موسی، (1972م)، دلالة الحائرين، تحقيق يوسف اتاى،‏ مكتبة الثقافة الدينية.

5.  افلاطون، (1380ش)، دوره آثار افلاطون، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران: انتشارات خوارزمی.

6.  افلوطین (1366ش)، دوره آثار فلوطین، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.

7. ایلخانی، محمد، (1396ش)، تاریخ فلسفه در قرون وسطی و رنسانس، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها.

8. تبریزی، ملارجبعلی، (1378ش)، رساله اثبات واجب، در: آشتیانی، سیدجلال‌الدین (1378)، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، قم: بوستان کتاب، دوم.

9.  حامدی، ابراهیم‌بن‌حسین، (1996م)، کنز الولد، تحقیق مصطفی غالب، بیروت: دار الاندلس.

10.  ذهبی، سیدعباس؛ دارابیان، سهیلا، (1390ش)، الهیات سلبی و ثبوتی در خداشناسی ناصر خسرو در: حکمت شیعی، باطنیه و اسماعیلیه، به اهتمام قاسم پورحسن، زیرنظر سیدمحمد خامنه‌ای، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.

11.    رازی، ابوحاتم، (1383ق)، اعلام النبوة، تهران: مؤسسه حكمت و فلسفه‏، دوم.

12.  ـــــ، ــــــــــ، (1381ش)، کتاب الاصلاح، به اهتمام حسن مینوچهر و مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران، دوم.

13. سبزواری، ملاهادی، (1372ش)، شرح الأسماء الحسنى، تهران: انتشارات دانشگاه تهران‏.

14.  سجستانی، ابویعقوب، (بی‌تا) الافتخار، تحقیق وتقدیم: مصطفی غالب، بیروت: دارالاندلس.

15.  سعدیا، بن یوسف (سعدیای فیومی)، (1880م)، كتاب الأمانات و الاعتقادات، بر اساس نسخه اصلی کتاب در کتابخانه دانشگاه کالیفورنیا در آمریکا.

16.  سهروردی، شهاب‌الدین، (1375ش)، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح و مقدمه: هانرى كربن؛ سیدحسین نصر و نجفقلى حبیبى، دوم‏، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.

17. شرباک، دن کوهن، (1383ش)، فلسفه یهودی در قرون وسطی، ترجمه علی رضا نقدعلی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

18. شهرستانی، محمدبن عبدالكریم، (1364ش)، الملل و النحل، قم: نشر الشریف الرضی‏، سوم.

19.  ــــــــــ، ـــــــــــــــــــــــــ، (1425ق)، نهایة الإقدام فی علم الکلام، بیروت: منشورات دارالكتب العلمیة.

20. صدرالمتألهين، محمد، (1981م)، الأسفار العقلیة الأربعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، سوم.

21.  صدوق، محمدبن علی، (1398ق)، التوحید، قم، موسسة النشر الاسلامی.

22.طوسى، نصیرالدین، (1375ش)، شرح الإشارات والتنبیهات، قم: نشر البلاغه.

23.              فرمانیان، مهدی، (1381ش)، «خدا و صفات او در نگاه اسماعیلیان» در: مجموعه مقالات اسماعیلیه، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

24. فیومی، نتنئیل، (2014م)، بستان العقول، ترجمه عبری به عربی: سهیر سیداحمد دوینی، قاهره: المرکز القومی للترجمة.

25.              قاضی سعید، محمدبن محمد، (1386ش)، شرح توحید الصدوق، تصحیح و تعلیق: دکتر نجفقلی حبیبی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دوم.

26.              قرشی، ادریس عمادالدین، (1991م)، زهر المعانی، تقدیم وتحقیق: مصطفی غالب، بیروت: المؤسسة الجامعیة.

27.              کاپلستون، فردریک، (1375ش)، تاریخ فلسفه غرب، ترجمه: سیدجلال الدین مجتبوی، تهران، سروش، سوم.

28.              کرمانی، حمیدالدین، (1976م)، راحة العقل، تقدیم وتحقیق: مصطفی غالب، بیروت: دار الاندلس.

29.              گیسلر، نورمن، (1391ش)، فلسفه دین، ترجمه حمیدرضا آیت‌اللّهی، تهران: مؤسسه انتشارات حکمت.

30.              مطهری، مرتضی، (1389ش)، مجموعه آثار، قم: صدرا، هفدهم.

31. وداعی، علی‌بن حنظله، (1953م)، سمط الحقائق فی عقائد الإسماعيلية، دمشق، المعهد الفرنسى للدراسات العربية.

32.               ولفسن، هری اوسترین، (1368ش)، فلسفه علم کلام، ترجمه احمد آرام، تهران: انتشارات الهدی.

33.             ـــــــ، ــــــــــــــــ، (1387ش)، بازتاب‌های کلام اسلامی در فلسفه یهودی، ترجمه علی شهبازی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

34.             یوحنا دمشقی، (1984م)، المئة مقالة فی الایمان الارثوذکسی، ترجمه از یونانی به عربی: ادریانوس شکور، لبنان: المکتبة البولسیة.

مقاله

بهرامی، محمد، (1392ش)، «شکل‌شناسی الهیات اسماعیلیه»، فصلنامه شیعه‌شناسی، سال یازدهم: 43/55-86.