واکاوی اقدامات فرهنگی ام‌المؤمنین، «ام‌‌سلمه» با تکیه بر منابع فریقین با تکیه بر منابع فریقین

ام‌سلمه یکی از شخصیت‌های شناخته شده تاریخ اسلام و از امهات مؤمنین است. دربارۀ این شخصیت که در طول زندگی، کنار پیامبر اکرم بود و سال‌ها پس از رحلت آن حضرت اقدامات مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی انجام داد، گزارش‌ها بیان شده است. اینکه اقدامات فرهنگی ام‌‌سلمه چه بود و چه اموری را در‌برگرفته، انگیزۀ پژوهش پیش‌ روست که با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و با روش توصیفي ـ تحلیلی به دنبال پاسخ به پرسش‌ها هستیم. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که ام‌المؤمنین، ام‌‌سلمه در طول حیات خود نسبت به امور جامعۀ اسلامی و مسلمانان حساس بود و اقدامات فرهنگی مهمی مانند نقل سیرۀ نبوی، تبیین احکام اسلامی، تبیین جایگاه و فضائل امام علی، حضرت زهرا، امام حسن و امام حسین، جلو‌گیری از سب و لعن امام علی، ترویج تفکر شیعی، تربیت فرزندان و شاگردان پیرو خط ولایت، بزرگداشت مقام و منزلت شهداء و ترویج علوم و معارف قرآن را مورد توجه قرار داد و برای نهادینه کردن آن‌ها در جامعه تلاش کرد.

ـ قرآن کریم

1. ابن ابی الحدید، عزالدین بن هبة الله، (1404ق)، شرح نهج البلاغة، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار احیاء الکتب العربیة، دوم.

2. ابن‌اعثم کوفی، أحمد، (1406ق)، الفتوح، بیروت: دارالکتب العلمیة.

3. ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، (1421ق)، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق: جمیل عطار، بیروت: دارالفکر.

4. ابن‌حزم اندلسی، علی بن احمد، (بی‌تا)، جمهرة انساب العرب، قاهره: دارالکتب العلمیة.

5. ابن‌سعد، محمد، (1414ق)، الطبقات الکبری، بیروت: دارالفکر.

6. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، (1379ق)، مناقب آل ابی‌طالب7، قم: علامه.

7. ابن عبد ربه اندلسی، احمد بن محمد، (1384ق)، العقد الفرید، بیروت: دارالکتب العربی.

8. ابن‌هشام، عبد الملک، (1422ق)، السیرة النبویة، تحقیق: سعید لحام، بیروت، دارالفکر.

8. ابی داود، سلیمان بن اشعث، (1421ق)، سنن ابی داود، بیروت، دار احیا التراث العربی، بیروت.

10. ابی یعلی، احمد بن علی، (1422ق)، المسند، تحقیق: ظهیر الدین عبدالرحمن، بیروت: دارالفکر.

11. احمد بن حنبل، (1425ق)، المسند، تحقیق: جمیل عطار، بیروت: دارالفکر، سوم.

12. اربلی، علی بن عیسی، (1381ق)، کشف الغمة فی معرفة الائمة، تحقیق: سیدهاشم رسولی محلاتی، تبریز: بنی هاشمی.

13. اردبیلی، محمد بن علی، (1403ق)، جامع الرواة و‌ازاحة الاشتباهات عن الطرق و‌الاسناد، بیروت: دارالاضواء.

14. امین، محسن، (1402ق)، اعیان الشیعة، بیروت: دارالتعارف.

15. امینی، عبدالحسین، (1416ق)، الغدیر، قم: مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل‌بیت:.

16. آمدی، علی بن محمد، (1423ق)، ابکار الافکار فی اصول الدین، قاهره، دارالکتب.

17. البانی، محمد ناصر‌الدین، (1405ق)، ارواء الغلیل فی تخریج أحادیث منار السبیل، بیروت، المکتب الاسلامی، دوم.

18. بخاری، محمد بن اسماعیل، (1422ق)، صحیح بخاری، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

19. بغوی، محمد حسین بن مسعود، (1422ق)، معالم التنزیل فی التفسیر و‌التأویل، بیروت‌: دارالفکر.

20. بلاذری، احمد بن یحیی، (1417ق)، انساب الاشراف، تحقیق: ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر.

21. ترمذی، محمد بن عیسی، (1421ق)، سنن الترمذی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

22. تستری، محمد تقی، (1425ق)، قاموس الرجال، قم: موسسة النشر الاسلامی، سوم.

23. ابن‌اثیر جزری، علی بن محمد، (1423ق)، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، بیروت: دارالفکر.

24. خزاز رازی، علی بن محمد، (1401ق)، کفایة الاثر فی النص علی الائمة الاثنی عشر، تحقیق: عبدالطیف حسینی، قم: بیدار.

25. ذهبی، محمد بن احمد، (1410ق)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتب العربی.

26. ـــــ، ـــــــــــــــــ، (1417ق)، سیر اعلام النبلاء، تحقیق: عمر بن غرامة عمروی، بیروت: دارالفکر.

27. زید، حصة بنت عبدالکریم، (1421)، سیرة ام‌المؤمنین ام‌سلمة، ریاض: مکتبة العبیکان.

28. سیوری، مقداد بن عبدلله، (1391ش)، الباب الحادی عشر مع شرح النافع یوم الحشر، تحقیق: عبدالرحیم بخشایشی، قم، نوید اسلام.

29. شامی، یوسف بن حاتم، (1420ق)، الدرالنظیم فی مناقب الائمة اللهامیم، قم: جامعه مدرسین.

30. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، (1418ق)، الفصول المهمة فی اصول الائمة، تحقیق: محمد بن محمد حسین قائینی، قم: مؤسسه معارف اسلامی امام رضا7.

31. ــــــــــــــ، ــــــــــــــ، (1425ق)، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت: الاعلمی، بیروت.

32. شیخ صدوق، محمد بن علی، (1376ش)، الأمالی، تهران: کتابچی.

33. شیخ طوسی، محمد بن حسن، (1337ش)، رجال الطوسی، تحقیق: جواد قیومی، قم: مؤسسه نشر اسلامی.

34. شیخ طوسی، محمد بن حسن، (1406ق)، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت: دارالاضواء، دوم.

35. ـــــــــــ، ــــــــــــــــ، (1414ق)، الأمالی، تحقیق: مؤسسة البعثة، قم: دارالثقافة.

36. صفار، محمد بن حسن، (1404ق)، بصائر الدرجات، تحقیق: محسن کوچه باغی، قم: مکتبة آیت الله مرعشی نجفی.

37. صنعانی، عبدالرزاق بن همام، (1407ق)، المصنف فی الاحادیث و‌الآثار، تحقیق: حبیب الرحمة اعظمی، بیروت: المکتب الاسلامی، دوم.

38. طبرانی، سلیمان بن احمد، (1422ق)، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی بن عبدالمجید سلفی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، دوم.

39. طبرسی، احمد بن علی، (1403ق)، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تحقیق: محمد باقر خرسان، مشهد: نشر مرتضی.

40. طبری، محمد بن ابی القاسم، (1383ق)، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی7، نجف، المکتبة الحیدریة.

طبری، محمد بن جریر، (1437ق)، دلائل الامامة، قم: موسسة البعثة، دوم.

41. طبسی، نجم الدین، (1400ش)، جنگ جمل، تحقیق: ابراهیم رضایی، حسن بلقان آبادی، قم: دلیل ما.

42. عاملی نباطی، علی بن محمد، (1384ق)، الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، تحقیق: رمضان میخائیل، نجف، المکتبة الحیدریة.

43. قرطبی، یوسف بن عبدالبر، (1423ق)، الاستیعاب فی اسماء الاصحاب، بیروت: دارالفکر.

44. قزوینی، محمد بن یزید، (1421ق)، سنن بن ماجه، بیروت، دارالفکر.

45. کحاله، عمررضا، (1397ق)، اعلام النساء، بیروت: مؤسسة الرسالة.

46. مامقانی، عبدالله، (1352ق)، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف: المرتضویه.

47. مجلسی، محمد باقر، (1403ق)، بحارالانوار لدرر اخبار الائمة الاطهار:، بیروت: مؤسسة الوفاء، سوم.

۴۸. مزی، یوسف، (1421ق)، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، تحقیق: احمد علی عبید، بیروت: دارالفکر.

4۹. مغربی، نعمان بن محمد، (1409ق)، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار:، تحقیق: سید محمد حسین جلالی، قم: موسسة النشر الاسلامی.

۵۰. مفید، محمد بن محمد، (1413ق)، الاختصاص، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید.

5۱. مفید، محمد بن محمد، (1413ق)، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق: موسسة آل البیت7، قم: کنگره شیخ مفید.

5۲. نسائی، احمد بن شعیب، (بی‌تا)، خصائص امیرالمؤمنین7، تحقیق: محمد هادی امینی، تهران: مکتبة نینوی الحدیثة.

5۳. نیشابوری، مسلم بن حجاج، (1420)، صحیح مسلم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بیروت.

5۴. واقدی، محمد بن عمر، (1418ق)، المغازی، تحقیق: مارسدن جونس، بیروت: موسسة الاعلمی.

5۵. هلالی، سلیم بن قیس، (1405ق)، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، تحقیق: محمد انصاری، قم: الهادی.

۵۶. هندی، علی بن حسام الدین، (1405ق)، کنز العمال، بیروت، موسسة الرسالة، بیروت.

۵۷. هیثمی، علی بن ابی‌بکر، (1426ق)، مجمع الزوائد و‌منبع القواعد، تحقیق: عبدلله درویش، بیروت، دارالفکر.

پایانامه‌ها

1. محمدزاده، مرضیه، (1377ش)، نقش ام‌‌سلمه در تاریخ اسلام، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی.