نزول دفعی و تدریجی قرآن ازدیدگاه مفسرین فریقین

نزول قرآن از مباحث مهم علوم قرآنی و تاریخ قرآن می‌باشد که سالیانی است مورد اهتمام اندیشمندان قرار گرفته است ولی آیاتی وجود دارد که به‌نظر می‌رسد در نگاه اول با هم ناسازگار هستند و منافات حل نشدنی دارند. یک بخشی از این آیات، دربارۀ کیفیّت نزول قرآن است که برخی دال بر نزول دفعی و یک‌بارۀ آیات و برخی دیگر دال بر نزول تدریجی هستند؛ تردیدی نیست که قرآن در طول بیست یا بیست و سه سال بر پیامبر نازل شده است، حال سؤال این است که دیدگاه فریقین دربارۀ نزول دفعی و تدریجی چیست؟ چه راه حلی برای جمع این دو دسته آیات، ارائه کرده‌اند؟ تحقیق پیش رو با روش تطبیقی - تحلیلی و انتقادی و با بیان نظرات مفسرین شیعه و اهل‌سنّت این اختلاف و منافات ظاهری آیات را مورد بررسی قرار داده است. نتایج پیش رو نشان می‌دهد که دربارۀ این مسئله چند نظریۀ کلی وجود دارد؛ بعضی از مفسرین معتقدند که آیات نزول دفعی مانند آیۀ اول سورۀ قدر اشاره به آغاز نزول قرآن دارد و بعضی دیگر از مفسرین قائلند که منظور از آیات نزول دفعی این است که قرآن به‌صورت یک‌جا در بیت‌المعمور یا بیت‌العزة نازل شده است. وجه جمع بین آیات این است که قرآن حقیقتی فرا لفظی دارد که جزء، آیه و سوره ندارد و برای مردم قابل فهم نیست و این حقیقت غیرلفظی به‌صورت اجمالی بر قلب پیامبر اکرم نازل شده است که همان حقیقت است که در ماه رمضان و در شب قدر نازل شده است.

قرآن کریم

1.   ابن‌بابویه، محمد بن علی، (1376ش)، امالی، تهران: کتابچی، ششم.

2.   ابن‌منظور، محمد بن مکرم، (بی‌تا)، لسان العرب، بیروت: دار الفکر.

3.   ابوزهره، محمد، (1379ش)، معجزۀ بزرگ، به کوشش: محمود ذبیحی، مشهد: آستان قدس رضوی بنياد پژوهش‌های اسلامى.

4.   خویی، ابوالقاسم، (1413ق)، معجم رجال الحديث، بی‌جا، بی‌نا، پنجم.

5.   رادمنش، محمد، (1374ش)، آشنایی با علوم قرآنی، تهران: جامی.

6.   راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1412ق)، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش: صفوان عدنان داوودی، بیروت: دارالشامیه.

7.   رضا، محمد رشید، (1414ق)، تفسير المنار، بیروت: دارالمعرفه؛

8.   زمخشری، محمود بن عمر، (1407ق)، الكشاف‏، به کوشش: مصطفی حسین احمد، بیروت: دارالکتاب، سوم.

9.   زنجانی، ابوعبدالله، (1404ق)، تاریخ القرآن، تهران: منظمة الإعلام الإسلامي.

10.             سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، (1421ق)، الاتقان في علوم القرآن، به کوشش: فواز احمد زمرلی، بیروت: دار الکتاب العربی.

11.             صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، (1414ق)، المحیط في اللغة، محمد حسن آل یاسین، بیروت: عالم‌الکتب.

12.             طباطبایی، محمد حسین، (1390ق)، المیزان، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات، سوم.

13.             طبری، محمد بن جریر، (1412ق)، جامع البیان، بیروت: دارالمعرفه.

14.             طوسی، محمد بن حسن، (1373 ش)، رجال الطوسی، به کوشش: جواد قیومی اصفهانی، قم: جماعة المدرسين‏، سوم.

15.             عطار، داود، (1415ق)، موجز علوم القرآن، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.

16.             علاف، ادیب، 1420ق، البیان في علوم القرآن، دمشق: دار الفارابی للمعارف.

17.             علم الهدی، علی بن الحسین، (1431ق)، نفائس التأويل‏، مجتبی احمدموسوی، بیروت: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات.

18.             عیاشی، محمد بن مسعود، (1380ق)، تفسیر العیاشی، به کوشش: هاشم رسولی، تهران: مکتبه العلمیه الاسلامیه.

19.             فخر رازی، محمد بن عمر، (1420ق)، مفاتح الغیب، بیروت: دار إحياء التراث العربي، ‏‌سوم.

20.             فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، (1415ق)، تفسیر الصافي، حسین اعلمی، تهران: مکتبه الصدر، دوم.

21.             قمی، علی بن ابراهیم، (1363ش)، تفسیر القمي، به کوشش: طیب موسوی جزایری، قم: دارالکتاب، سوم.

22.             کاشانی، فتح‌الله بن شکرالله، (1300ش)، منهج‌الصادقین في إلزام المخالفين‏، تهران: کتاب فروشی اسلامیه.

23.             کاظمی، عبدالنبی، (1425ق)، تکملة الرجال، محمد صادق بحر العلوم، قم: انوارالهدی.

24.             کلینی، محمد بن یعقوب، (1429ق)، الکافي، قم: دارالحدیث.

25.             محدث خراسانی، علی، (1372ش)، خورشید تابان در علم قرآن، مشهد مقدس: آستان قدس رضوی بنياد پژوهش‌های اسلامى.

26.             مجلسی، محمد باقربن محمد تقی، (1404ق)، مرآة العقول‏، به کوشش: هاشم رسولی محلاتی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، دوم.

27.             معرفت، محمد هادی، (1388ش)، التمهید في علوم القرآن، قم: التمهید.

28.             معرفت، محمدهادی، (1382ش)، تاریخ قرآن، تهران: سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها.

29.             معرفت، محمد هادی، (1400ش)، تلخیص التمهید، به کوشش: مجتبی خطاط، قم: موسسه فرهنگی التمهید.

30.             مقاتل بن سلیمان، (1423ق)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، به کوشش: عبدالله محمود شحاته، بیروت: دار‌إحياء التراث العربي.

31.             مکارم شیرازی، ناصر، (1371ش)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه.

32.             مهنا، عبدالله علی، (1413ق)، لسان اللسان، به کوششش: عبدالله علی مهنا، بیروت: دارالکتب العلمیه.

33.             نجاشی، احمد بن علی، (1365ش)، رجال، موسی شبیری زنجانی، قم: جماعة المدرسين‏، ششم.