نقش شیخ طوسی در تکامل اصول ‌فقه شیعه و تعامل با فقه اهل‌سنت

یکی از ارکان کلیدی اجتهاد شیعی، علم اصول فقه است که قوانین و ضوابط کلی به¬دست آوردن حکم مسائل فقهی از منابع آن را تشریح می¬کند. شیخ طوسی دانشمند ذوفنونی است که نقش ویژه‌ای در اصول فقه شیعه ایفا نموده است. این نوشتار با تکیه بر منابع کتابخانه¬ای و روش توصیفی ـ تحلیلی در پی تبیین نقش ویژۀ شیخ طوسی و نوآوری‌های او در اصول فقه شیعه و تعامل با فقه اهل‌سنت است را مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد. نتایج این تحقیق نشانگر آن است که شیخ طوسی اندیشۀ اصولی استادش شیخ مفید را بسط و پرورش داده و از آراء اصولی استاد دیگرش سید مرتضی بهرۀ وافر برده است. او تعامل اصول فقه شیعه با اصول فقه عامه را ارتقاء داد و با باب¬بندی اصول فقه شیعه، پایه‌گذاری حجیت خبر واحد، ارائۀ دو تقریر جدید برای اعتبار اجماع، ارائه و جمع¬آوری شیوه‌های تأویل و جمع روایات، وارد کردن نظرات عامه و پایه‌گذاری اجتهاد مطلق، بنیان‌های اصول فقه شیعه را انتظام و استحکام بخشید و چارچوبی برای رشد و تعالی اصولیان آینده فراهم آورد. تألیف کتاب جامع و مبسوط العدة فی اصول الفقه نیز سبب شد پایه‌های این علم را در شیعه منظم و محکم گردد.

کتاب‌ها

1.      ابن‌شهید ثانی، حسن بن زین­العابدین، (بی­تا)، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، قم: دفتر انتشارات اسلامی، نهم.

2.    استرآبادی، محمد امین، (1426ق)، الفوائد المدنیهـالشواهد المکیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دوم.

3.    انصاری، مرتضی بن محمد امین، (1428ق)، فرائدالأصول، 4 جلدی، قم: مجمع الفکر الاسلامی، نهم.

4.     آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، (1409ق)، کفایة الأصول، قم: موسسه آل البیت.

5.    آقا­بزرگ تهرانی، محمد محسن، (1376ش)، زندگی­نامه و آثار شیخ طوسی، ترجمه: علیرضا میرزا محمد و سید حمید طبیبیان، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی مطالعات فرهنگی، دوم.

6.    ـــــــــــــ ، ـــــــــــ ، (1408ق)، الذریعة الی تصانیف الشیعه، 25 جلدی، قم: اسماعیلیان.

7.   برجی، یعقوب علی، (بی­تا)، تاریخ علم اصول و فقه در شیعه، قم: جامعه المصطفی العالمیه.

8.   بهشتی، ابراهیم، (1391ش)، اخباری­گری، قم: موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، سوم.

9.    حب‌­الله، حیدر، (2006م)، نظریة السنة في الفکر الإمامي الشیعيّ التکوّن و الصیرورة، بیروت: الإنتشارات العربی.

10.   حکیم، حسن عیسی، (1395ق)، الشیخ الطوسی ابوجعفر محمد بن حسن 385ـ460 ق، نجف: مطبعة الآداب.

11.    خوئی، سید‌ابوالقاسم، (1418ق)، التنقیح في شرح عروة الوثقی، قم: لطفی.

12.  دهلوی، ولی‌الله احمد بن عبدالرحیم، (1404ق)، الإنصاف فی بیان أسباب الاختلاف، تحقیق: ابوالفتاح أبو غدة، بیروت: دارالنفائس، دوم.

13.  زیدان، عبدالکریم، (1389ش)، الوجیز فی أصول الفقه، ترجمه: فرزاد پارسا، سنندج: کردستان.

14.   سبحانی، جعفر، (1414ق)، المحصول في علم الأصول، تقریرات محمود جلالی مازندرانی، قم: موسسه امام صادق.

15.  صدوق، محمد بن علی بن بابویه، (1413ق)، کتاب من لایحضره الفقیه، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دوم.

16.  مفید، محمد بن محمد، (1414ق)، سلسلة مؤلفات الشیخ المفید، بیروت: دارالمفید.

17. شهید اول، محمد مکی عاملی، (1419ق)، ذکری الشیعة في أحکام الشریعة، قم: موسسه آل‌البیت.

18. صدر، حاج‌سید‌‌جوادی، احمد، (1383ش)، دایرة المعارف تشیع، ج10، تهران: نشر شهید سعید محبی.

19.  صدر، حسن (1357ش)، تأسیس الشیعة لعلوم الإسلام، بیروت: أعلمي.

20. صدر، محمدباقر، (1379ش)، المعالم الجدیدة للأصول (طبع جدید)، قم: کنگره شهید صدر، دوم.

21.  طباطبایی، سید‌حسین مدرسی، (1410ق)، مقدمه­ای بر فقه شیعه، ترجمه: محمد آصف فکرت، مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی.

22. طوسی، محمد بن حسن، (1375ق)، الإقتصاد الهادي إلی طریق الرشاد، بی­جا: نشر کتابخانه.

23.              ـــــــ ، ـــــــــــــــــــ ، (1387ق)، المبسوط في فقه الإمامیه، تصحیح: سید محمد تقی کشفی، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، سوم.

24. ـــــــ ، ـــــــــــــــــــ ، (1390ق)، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران: دارالکتب الإسلامیة.

25.ـــــــ ، ـــــــــــــــــــ ، (1407ق1)، الخلاف في الأحکام، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین.

26.ـــــــ ، ـــــــــــــــــــ ، (1407ق2)، تهذیب الأحکام، تهران: دار الکتب الاسلامیة.

27.              ـــــــ ، ـــــــــــــــــــ ، (1417ق)، العدة في اصول الفقه، قم: محمد تقی علاقبندیان.

28.              ـــــــ ، ـــــــــــــــــــ ، (بی­تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربي.

29.علم الهدی، علی بن الحسین، (1376ش)، الذریعة إلی أصول الشریعة، تهران: دانشگاه تهران.

30.               گرجی، ابوالقاسم، (1385ش)، ادوار اصول فقه، تهران: میزان.

31.  ـــــــ ، ـــــــــــــــــــ ، (1361ش)، نگاهی به تحول علم اصول، تهران: بنیاد بعثت، واحد تحقیقات اسلامی.

32.              ـــــــ ،ـــــــــــــــــــ (1379ش)، تاریخ فقه و فقها، تهران: سمت.

33.              محقق اردبیلی، احمد بن محمد، (1403ق)، مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، تصحیح: آقا مجتبی عراقی، علی‌پناه اشتهاردی و آقا حسین یزدی اصفهانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

34.               محقق حلّی، جعفر بن حسن، (1423ق)، معارج الأصول (طبع جدید)، لندن: موسسه امام علی.

35.              محقق کرکی، علی بن حسین عاملی، (1409ق)، رسائل المحقق الکرکی، تصحیح: محمد حسون، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی (ج1و2) و دفتر نشر اسلامی (ج3)‌.

36.              موسوی بجنوردی، محمد، (1379ش)، علم اصول، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، موسسه چاپ و نشر عروج.

37.             نراقی، محمد مهدی، (1388ش)، أنیس المجتهدین في علم الأصول، قم: موسسه بوستان کتاب.

38.              وحید بهبهانی، محمد باقر، (1416ق)، الرسائل الأصولیة، قم: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهباني.

39.              واعظ­زاده خراسانی، محمد، (1354ش)، یادنامه شیخ طوسی، جلد3، مشهد: دانشگاه مشهد.

مقالات

1.      حکیم، سید منذر، (1417ق)، «تطور الدرس الأصولي في مدرسة النجف الأشرف»، الفکر الاسلامي: 16/ صص‌101ـ140.

2.    عبدالله آبادی، سلیمان؛ الخزرجی، ابراهیم، (1438ق)، «المبسوط في فقه الإمامیة للشیخ الطوسي المعالم و الامتیازات»، فقه أهل البیت: 87/ صص 135ـ162.

علم الهدی، سید محمد صادق، (تابستان1392)، «سیر تاریخی حجیت خبر واحد در اصول شیعه»، پژوهش‌های اصولی (فصلنامه تخصصی علم اصول): 17/ صص‌99ـ 138.