كنش‌گري خلفاي نخستين در ترويج گفتمان برتري قريش، با تكيه بر متون كهن فريقين

قریش در دوران جاهلیت از جایگاه ویژه¬ای در میان قبایل عرب برخوردار بود. مخالفت گسترده و طولانی مدت قریش با دعوت پیامبر اکرم حتی پس از گسترش اسلام در عصر نبوی، مایۀ فروکاهی این جایگاه شد، اما به حکومت رسیدن خلفای نخستین با تلاش فزایندۀ آنان در راستای احیای موقعیت پیشین قریش همراه گردید. تبیین گونه‌های مختلف کنشگری خلفای سه‌گانه در این زمینه می‌تواند مهم‌ترین عامل ترویج برتری قریش در سده‌های نخستین اسلام را به تصویر بکشد. پژوهش پیش‌ رو با بهره‌گیری از روش توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر متون کهن فریقین، اقدامات خلفای نخستین در این راستا را در دوران حکومتشان تبیین و تحلیل کرده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد، خلفای نخستین با روش‌های مختلفی مانند ترویج روایت «الائمة من قریش»، تثبیت فضل و برتری قریش با تکیه بر نسب و جایگاه آنان در جاهلیت، تأکید بر خواندن و نوشتن قرآن به لغت قریش، انتخاب کارگزاران و فرماندهان قرشی و تقویت اقتصادی آنان، سعی در ترویج گفتمان برتری قریش نموده‌اند.

کتاب‌ها

 ـ قرآن کریم

1.    ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، (1378ق)، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد أبو الفضل إبراهيم، بیروت: دار احياء الكتب العربية.

2.    ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد، (بی‌تا)، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: أسعد محمد الطيّب، بیروت: دارالفکر.

3.    ابن‌ابی‌شیبه، عبدالله بن محمد، (1409ق)، المصنف، تحقيق وتعليق : سعيد اللحام، بیروت: دارالفکر.

4.    ابن‌اثیر، عزالدین بن ابی الحسن، (1385ق)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر.

5.    ابن‌اثیر، عزالدین بن ابی الحسن، (بی­تا)، اسد الغابة، بیروتک دار الکتاب العربي.

6.    ابن‌الجوزي، ابوالفرج، (1412ق)، المنتظم في تاريخ الامم والملوك، تحقيق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفي عبدالقادر عطا، بيروت: دارالكتب العلميه.

7.    ابن‌العبري، یوحنا بن هارون، (1992م)، تاريخ مختصر الدول، تحقیق: أنطون صالحاني اليسوعي، بیروت: دارالشرق، سوم.

8.    ابن‌حبان، محمد‌بن حبان‌بن أحمد، (1393ق)، الثقات، حيدر آباد هند: مؤسسة الكتب الثقافية.

9.    ابن‌حبيب، ابوجعفر محمد، (1985م)،  المنمق في أخبار قريش، تحقيق: خورشيد احمد فاروق، بيروت: عالم الكتب.

10.              ابن‌حجر عسقلاني، شهاب الدين احمد بن علي، (1415ق)، الإصابة في تميز الصحابة، تحقيق: عادل احمد عبدالموجود و الشيغ علي محمد معوض، بيروت: دارالكتب العلميه.

11.              ــــــــــــــ ‌، ــــــــــــــــــ‌، (1415ق)، فتح الباری بشرح صحیح البخاري، بیروت: دارالکتب العلمیه.

12.              ابن‌حزم، علی بن احمد، (1403ق)، جمهره انساب العرب، بیروت: دارالکتب العلمیه.

13.              ابن‌سعد، محمد، (بی‌تا)،  الطبقات الكبری، بيروت: دارصادر.

14.              ابن‌عبد البر، یوسف بن عبدالله، (1412ق)،  الإستیعاب فی معرفة الأصحاب، بیروت: دارالجیل.

15.              ابن‌‌‌عساکر، (1415ق)، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دارالفکر.

16.              ابن‌فارس، احمد، (1404ق)، معجم مقاييس اللغة، تحقيق: عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتبه الاعلام الاسلامي.

17.              ابن‌منظور، جمال الدین محمد بن مکرم، (1405ق)، لسان العرب، بیروت: نشر أدب الحوزة.

18.              ابن­اثیر جزری، مبارك بن محمد، (1364ش)، النهایة في غریب الحدیث، تحقیق: ظاهر احمد الزاوي و محمود محمد الطناحی، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چهارم.

19.              ابن‏شبّه، عمر بن شبّه نميري، (1410ق)، تاريخ المدينة المنوّرة، تحقیق: فهيم محمد شلتوت،  بیروت: دارالفكر.

20.              ابوداود سجستانى، سليمان بن اشعث، (1410ق)، سنن أبي‌داود، تحقیق: سعید محمد اللحام، بیروت: دارالفكر.

21.              احمد بن حنبل، (بی­تا)، مسند احمد، بیروت: دار صادر.

22.              اسکافی، أبوجعفر، (1402ق)،  المعیار و الموازنة، تحقيق: شيخ محمدباقر محمودي، بی‌جا.

23.              آلوسی، شهاب الدین سید محمود بن عبدالله، (1420ق)، روح المعاني في تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: محمد احمد الأمد و عمر عبدالسلام السلامي، بیروت: دارإحیاء التراث العربي.

24.              بخاری، محمد بن اسماعیل، (1401ق)، صحیح البخاري، بیروت: دارالفکر.

25.               بلاذري، احمد بن يحيي، (1956م)، فتوح البلدان، تحقیق: صلاح الدین المنجد، مصر: مکتبة النهضة المصریة.

26.              ــــــــــــــ ‌، ــــــــــــــــــ‌ ، (1959م)،  انساب الاشراف، تحقيق: محمد حمیدالله، مصر: دارالمعارف.

27.              بيضون، ابراهيم، (1403ق)، الحجـاز و‌الدولـه الاسـلاميه، بيـروت: مؤسسـه الجامعيـه للدراسـات و‌النشـر و‌التوزيع.

28.              بیهقی، احمد بن الحسین، (1411ق)، السنن الکبری، تحقیق: عبد الغفار سليمان البنداري، سيد كسروي حسن، بیروت: دارالکتب العلمیه.

29.              ترمذی، محمد بن عیسی، (1403ق)، السنن الترمذی، تحقیق: عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت: دارالفکر، دوم.

30.              جابری، محمدعابد، (1384ش)، عقل سیاسی در اسلام، ترجمه عبدالرضا سواری، تهران: گام نو.

31.              جواد علی، (2001م)، المفصل في تاريخ العرب قبل الاسلام، بیروت: دارالساقی، چهارم.

32.              جوهری، احمد بن عبدالعزیز، (1413ق)، السقیفـة و فدک، تحقیق محمد هادی امینی، بیروت: شركة الكتبي.

33.              حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، (بی­تا)، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: يوسف عبد الرحمن المرعشلي، بیروت: دارالمعرفة.

34.              خطیب بغدادی، احمد بن علی، (1417ق)، تاریخ بغداد، تحقيق: مصطفى عبد القادر عطا، بیروت: دارالکتب.

35.              ذهبی، محمد‌‌بن أحمد، (1413ق)، سير أعلام النبلاء، تحقیق: شعيب الأرنؤوط، بيروت: مؤسسة الرسالة، نهم.

36.              زبیدی، محمد بن محمد، (1414ق)، تاج العروس، تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالفکر.

37.              زبیری، مصعب بن عبدالله، (بی­تا)، نسب قریش، تحقیق لیفی بروفنسال، قاهره، دار المعارف، سوم.

38.              سلیم‌بن قیس هلالی، (1380ش)، کتاب سليم‌بن قيس، تحقیق: محمدباقر انصاری، قم: دليل ما.

39.              سمعانی، عبدالکریم بن محمد بن منصور، (1408ق)، الانساب، تحقیق: عبدالله عمر الباوردی، بیروت: دارالجنان.

40.              سیوطی، جلال الدين عبدالرحمن بن أبي بكر، (بی­تا)، تاريخ الخلفاء، تحقيق: لجنة من الأدباء، بیروت: دارالتعاون.

41.              شهرستانی،  محمد بن عبدالکریم، (بی­تا)، الملل و النحل، تحقیق: علی حسن فاعور و امیر علی مهنأ، بیروت: دارالمعرفة.

42.              طبرسی، حسن،‌ (1415ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن،‌ بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.

43.              طبری، محمد بن جریر، (1403ق)، تاریخ الطبری، بیروت: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، چهارم.

44.              ــــــــ ، ــــــــــــــــــــ ، (1415ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: جمیل العطار، بیروت: دارالمعرفة.

45.              عبدالکریم، خلیل، (1997ق)، قریش من القبیلة إلی الدولة المرکزیة، بیروت: مؤسسه الإنتشار العربي، دوم.

46.              علايلي، عبدالله، (1374ش)، برترين هدف در برترين نهاد، ترجمه محمد مهدي جعفری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.

47.              کلینی، محمد بن یعقوب، (1388ش)، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الإسلامیة، سوم.

48.              متقی هندی، علی بن حسام الدین، (1409ق)، کنز العمال، تحقیق: بکری حیانی، بیروت: موسسة الرسالة.

49.              مسعودی، علی بن حسین، (1404ق)، مروج الذهب و معادن الجواهر، قم: دارالهجرة، دوم.

50.              مسلم بن حجاج، (بی­تا)، صحیح مسلم، بیروت: دارالفکر.

51.              مفید، محمد بن محمد بن نعمان، (1414ق)، الفصول المختارة، محقق: سید علی میرشریفی، بیروت: دارالمفید، دوم.

52.              مونس، حسین، (1395ش)، تاریخ قریش، ترجم