واگرایی و همگرایی باورهای اعتقادی و کلامی امامیّه و خوارج در عصر حضور معصومان (ع)

امامیّه و خوارج از نخستین گروه‌ها و جریان‌های فکری در سدۀ نخست اسلامی بودند که از همان آغاز، تقابلات روشنی در عرصۀ فکر و اندیشه داشته و هر یک در زمینۀ فرهنگ در میان هواداران خویش و رقبای فکری نقش‌آفرین بوده‌اند. از آنجا که برای نشان دادن تاریخ فکر و سرگذشت اندیشه، نیازمند مقایسۀ میان افکار و آراء متکلمان می‌باشیم، در تحقیق پیشرو در پی بازخوانی همگرایی و یا واگرایی فکری و اعتقادی میان امامیّه و آموزه‌های خوارج پیرامون مسائل اعتقادی و کلامی، با روش تاریخ کلام و از طریق مقایسۀ مهم‌ترین مؤلفه‌های فکری و اصول اعتقادی در زمینۀ خداشناسی، راهنماشناسی و انسان‌شناسی، در عصر حضور معصومان(ع) هستیم. در مقالۀ حاضر از داده‌های تاریخی و فرقه‌نگاری و حدیثی در بازۀ زمانی عصر حضور معصومان، استفاده شده و سعی شده است که به منابع دست اول آن دوره ارجاع داده شود. حاصل جستجو و مقایسۀ میان اندیشۀ اصحاب امامیّه و خوارج، در مباحث خداشناسی همگرایی و در دو محور دیگر واگرایی می‌باشد.

1.    ابن ابی‌الحدید، عبدالحمیدبن هبة الله، (1959م)، شرح نهج البلاغة، تحقیق: محمدأبو الفضل إبراهيم، بیروت: دارإحياء الكتب العربي.

2.    ابن‌بابويه، محمد بن على، (1378ق)، عيون أخبار الرضا‏، تحقیق: مهدی لاجوردى، تهران: ‏نشرجهان‏.

3.    ــــــــ، ــــــــــــــــــ، (1362ش)، الخصال‏، مصحح: علی اکبرغفارى، قم: جامعه مدرسين.

4.    ــــــــ، ــــــــــــــــــ، (1385ش)، علل الشرائع‏، قم: كتاب فروشى داورى.

5.    ــــــــ، ــــــــــــــــــ، (1403ق)، معاني الأخبار، تصحیح: علی اکبرغفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامى‏.

6.    ــــــــ، ــــــــــــــــــ، (1398ق)، التوحيد، تصحیح: هاشم حسينى‏، قم: جامعه مدرسين‏.

7.    ــــــــ، ــــــــــــــــــ، (1406ق)،  ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏، قم: دار الشريف الرضي‏.

8.    ــــــــ، ــــــــــــــــــ، (1395ق )، كمال الدين و تمام النعمة، تصحیح: علی اکبرغفارى، تهران‏: اسلاميه.

9.    ــــــــ، ــــــــــــــــــ، (۱۳۷1ش)، الإعتقادات، تحقیق: عصام عبدالسید، قم: المؤتمر العالمي لألفية الشيخ المفيد.

10.  اسفراینی، شهفور بن طاهر، (بی‌تا)، التبصیر في الدین، تصحیح محمدزاهد، قاهره: المکتبة الأزهرية للتراث.

11.  اشعری، سعد بن عبد الله، (۱۳۶۰ش)، المقالات والفرق، تصحیح محمدجواد مشکور، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

12.  اشعری، علی بن اسماعیل، (۱۴۰۰ق)، مقالات الإسلامیین و‌اختلاف المصلین، تصحیح ریترهلموت، بیروت: دار النشر فرانز شتاين.

13.  اقوام کرباسی، اکبر، (1399ش)، ارادۀ الهی در اندیشۀ امامیّه نخستین، تهران: دارالحدیث.

14.  امام الحرمین، عبدالملک بن عبد الله، (۱۴۱۶ق)، الإرشاد إلی قواطع الأدلة في أصول الإعتقاد، تصحیح زکریاعمیرات، بیروت: دارالکتب العلمية.

15.  اندلسی، ابن حزم، (۱۴۱۶ق)، الفصل في الملل والأهواء والنحل، محشی احمدشمس‌الدین، بیروت: دارالکتب العلمية.

16.  آمدی، علی‌ بن محمد، (۱۴۲۳ق)، أبکار الأفکار في أصول الدین، تحقیق: مهدی احمدمحمد، قاهره: دارالکتب والوثائق القومية.

17.  برقى، احمد بن محمد، (1371ق)، المحاسن‏، محقق: جلال الدین‌محدث، قم‏: دارالكتب الإسلامية.

18.  بصری، حسن رسی، قاسم بن ابراهیم، (۱۴۰۸ق)، رسائل العدل والتوحيد، قاهره: دارالشروق.

19.  بغدادی، عبدالقاهربن طاهر، (۲۰۰۳م)، أصول الإیمان، بیروت: دارو مکتبة الهلال.

20.  ــــــــ، ـــــــــــــــــــــ، (۱۴۰۸ق)، الفرق بین الفِرق، بیروت: دارالجيل.

21.  ــــــــ، ــــــــــــــــــــ، (۱۹۹2ق)، الملل و‌النحل، تحقیق نادرالبیر نصری، بیروت: دارالمشرق.

22.  بغدادي، محمد بن أبي يعقوب ابن النديم، (بی‌تا)، فهرست، تحقيق: رضا تجدد، بی‌جا: بی‌نا

23.  بلاذری، احمد بن یحیی، (۱۴۱۷ق/۱۹۹۷م)، جُمَل من انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار وریاض زرکلی، بیروت: بی‌نا.

24.  بلخی، ابوالقاسم، (2018م)، کتاب المقالات ومعه عیون المسائل والجوابات، تحقیق:حسین خانصو، راجح‌کردی، عبدالحمید کردی، اردن، دارالفتح.

25.  جیطالی، اسماعیل بن موسی، (۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م)، قناطرالخیرات، عمان، بی‌جا: بی‌نا.

26.  دينوري، ابن‌قتيبة، (1960م)، الأخبار الطوال، تحقيق: عبدالمنعم‌عامر، بیروت: دار إحياء الكتب العربي.

27.  سبحانی، محمدتقی، (1396ش)، جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه، قم: دارالحدیث.

28.  سمعانى، عبدالكريم بن ‌محمد، (1382ق/1962)، الأنساب، تحقيق: عبدالرحمن بن‌يحيى المعلمى، حيدرآباد: مجلس دائرة المعارف العثمانية.

29.  شریف‌مرتضی، علی ‌بن الحسین، (۱۴۰۷ق)، الشافي في الإمامة، تصحیح :فاضل‌ حسینی میلانی، محقق: عبدالزهراء حسینی، تهران: موسسة الصادق.

30.  شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، (۱۴۱۵ق)، الملل والنحل، تحقیق: علی‌حسن، بیروت: دارالمعرفة.

31.  صفایی، احمد، (1394ش)، هشام بن‌حکم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

32.  طالقانی، سیدحسن، (1394ش)، شیخ صدوق، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

33.  طبرسى، احمد بن على، (1403ق)، الإحتجاج على أهل‌اللجاج، تحقیق: خرسان، مشهد: نشرمرتضى.

34.  طبری، محمد بن جریر، (بی‌تا)، تاریخ الأمم والملوك، تحقیق: محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت: بی‌نا.

35.  طوسى، محمد بن الحسن، (1407ق)، تهذيب الأحكام، تحقيق: خرسان‏، تهران‏: دارالكتب الإسلاميه‏.

36.  فتال نيشابورى، محمد بن احمد، (1375ش)، روضة الواعظين و‌بصيرة المتعظين، قم‏: انتشارات رضى‏.

37.  فخررازی، محمد بن عمر، (۱۴۱۳ق)، إعتقادات فرق المسلمین والمشرکین، قاهره: مکتبة مدبولي.

38.  كلينى، محمد بن يعقوب‏، (1407ق)، الكافي، تصحیح: غفارى وآخوندى، تهران: دارالكتب الإسلامية.

39.  مبرد، محمد، (۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م)، الكامل، تصحیح: محمداحمد دالی، بیروت: بی‌نا.

40.  متوكل علی‌الله، احمدبن سلیمان، (۱۴۲۴ق)، حقائق المعرفة في علم الکلام، تصحیح: یوسفی، صنعا: مؤسسة الإمام زيدبن علي الثقافية.

41.  مرتضی بن داعی، (۱۳۶۴ش)، تبصرة العوام في معرفة مقالات الأنام، تصحیح: اقبال آشتیانی، تهران: اساطير.

42.  مسعودی، علی ‌بن الحسین، (بی‌تا)، مروج‌ الذهب و معادن الجوهر، تحقيق: اسعد داغر، قم: دارالهجرة.

43.  مفید، محمد بن محمد، (۱۳۷۱ش)، تصحيح إعتقادات الإمامية، تحقیق: درگاهی، قم: المؤتمرالعالمي لألفية الشيخ‌المفيد.

44.  ــــــــ، ــــــــــــــــــــــ، (۱۴۱۴ق)، اوائل المقالات، تحقیق: ابراهیم انصاری زنجانی، بیروت: دارالمفيد.

45.  مقدسی، مطهر بن طاهر، (بی‌تا)، البدء والتاریخ، بی‌جا: مكتبة الثقافة الدينية.

46.  ملطی شافعی، محمدبن‌احمد، (۱۴۱۳ق)، التنبیه والرد علی أهل الأهواء والبدع، قاهره: مکتبة مدبولی.

47.  ناشی اکبر، عبدالله بن‌محمد، (۱۳۸۶ش)، فرقه‌های اسلامی ومسئله امامت، ترجمه: علیرضا ایمانی، قم: مرکزمطالعات وتحقيقات اديان ومذاهب.

48.  نجاشي، احمدبن على، (1365ش)، رجال ‌النجاشي‏، قم‏: مؤسسة النشرالاسلامي التابعة لجامعة المدرسين.

49.  نصربن مزاحم، (۱۳۸۲ق)، وقعة صفین، تحقیق: عبدالسلام محمدهارون، قاهره: بی‌جا.

50.  نوبختی، حسن‌بن موسی، (۱۴۰۴ق)، فرق ‌الشیعة، بیروت: دارالأضواء.

51. ولفسن، هری‌اوسترین، (1368ش)، فلسفه علم کلام، ترجمه: احمدآرام، تهران: انتشارات الهدی.