رابطۀ عقل و دین در ساحت معرفت‌شناسی از دیدگاه ابن‌تیمیه

همواره شناخت جایگاه عقل در بین مکاتب مختلف کلامی از بعد معرفت‌شناسی دارای اهمیت بسیار بوده است؛ برخی مانند متکلمین اساس و مبنای علم خود را بر استدلال عقلی بنا نهاده‌ وبرخی مانند متصوفه عقل را در معرفت ناکارآمد دانسته‌اند. ابن‌تیمیه به عنوان بنیانگذار مکتب سلفی، هر دو گروه را رد کرده و گاهی دلیل عقلی را به صورت غیر مستقل و تابع شرع پذیرفته است و در مواردی برای حل تعارض بین عقل و شرع، عقل را مردود دانسته است؛ اما با بررسی تفکرات او چنین به دست می‌آید که در بسیاری موارد به صورت واضح، حجّیّت دلیل عقلی را کاملاً رد کرده است و حتی پذیرش دلیل عقلی را منجر به تعطیل شناخت خدا دانسته است. در نظرات ابن‌تیمیه در این زمینه تناقضات بسیاری دیده می‌شود و با توجه به اينكه خود را عقل‌گرا می‌نامد، اما در بسیاری موارد عقل را رد کرده است و از طرفی دیگر در عین مردود دانستن دلیل عقلی، خود برای بیان نظراتش، به استدلال عقل تمسّک جسته است. نتیجۀ رد عقل در نزد او، توجه به ظاهر کتاب، حس‌گرایی و نهایتاً تجسیم خداوند بوده‌است. او اگرچه داعیۀ حمایت از عقل را داشته، اما در عمل، ساحت دین را از استدلال عقل جدا دانسته است.

کتاب‌ها

  ـ قرآن کریم.

1.    ابراهیمی دینانی، غلامحسین، (1385ش)، ماجرای فکری فلسفی در جهان اسلام، ج‌1؛ تهران: طرح نو، سوم.

2.    ابن‌تیمیه، ابوالعباس تقی‌الدین احمدبن حلیم، (1408ق الف)، احادیث القصاص، المحقق: د.محمد بن‌لطفی الصباغ، بیروت: المکتب الاسلامی، الثالثه.

3.    ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1403ق)، الاستقامة، تحقیق: محمد رشاد سالم، ج‌1، المدینه المنوره، جامعه الامام محمدبن سعود، الطبعه الاولی.

4.    ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1422ق)، بغیة المرتاد، تحقیق: موسی بن‌ وحیمان الدویش، ج‌1، بی‌جا: مکتبه العلوم و الحکم، الثالثه.

5.    ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1421ق)، التدمریة (تحقیق الاثبات اللاسام و‌الصفات و‌حقیقة الجمع بین القدر و‌الشرع)، تحقق: محمد بن عوده السعوی، الریاض: مکتبه العبیکان، السادسه.

6.    ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (2008م)، التفسیر الکبیر، تحقیق: محمدالرحمن عمیره، ج‌7، بی‌جا: دارالکتب العلمیه.

7.    ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1991م)، درء تعارض العقل و‌النقل، تحقیق: محمد رشاد سالم، ج 4و8و9، ریاض: جامعه الامام محمد بن سعود.

8.    ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1424ق)، الرد علی المنطقیین، بیروت: دارالمعرفه.

9.    ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1425ق)، شرح العقیدة الاصفهانیة، تحقق: محمدبن ریاض الاحمد، بیروت: مکتبه العصریه.

10.              ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1427ق)، الصفدیة، ج‌1، بیروت: المکتبه المصریه.

11.              ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (بی‌تا الف)، العقیدة الحمویة الکبری، بی‌جا: بی‌نا.

12.              ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (بی‌تا ب)، العقیدة الواسطیة، بی‌جا: بی‌نا.

13.              ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1408ق)، الفتوی الحمویة الکبری، بیروت: دارالکتب العلمیه، الاولی.

14.              ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (بی‌تا ج)، الفرق بین الحق و‌الباطل، بی‌جا: بی‌نا.

15.              ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (بی‌تا د)، کتب نقدی، ج 4و7و8 و13، بی‌جا: بی‌نا.

16.              ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (بی‌تا ﻫ)، کتب و رسائل و فتاوی ابن‌تیمیه، تحقیق: عبدالرحمن بن محمدبن قاسم، بی جا، مکتبه ابن‌تیمیه.

17.              ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (بی‌تا و)، مبحث نقدی، بی‌جا: بی نا.

18.              ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1416ق)، مجموعه الفتاوی، تحقیق: عبدالرحمن بن محمد بن‌قاسم، ج 1ـ 19، مدینه المنوره: مجمع الملک فهد لطباعه المصحف الشریف.

19.              ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1374ق)، مجموعة التفسیر، ج‌1، بمبئی: بی‌نا.

20.              ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1392ق)، مجموعة رسائل، ج‌4، بیروت: دار احیاءالتراث العربی.

21.              ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1406ق الف)، المعجزات و‌الکرامات و‌انواع الخوارق العادات و‌منافعها و‌مضارها، طنطا: مکتبه الصحابه.

22.              ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1406 ق ب)، منهاج السنة النبویة في نقض کلام بدعهم الشیعة القدریة، تحقیق: محمد رشاد سالم، ج 2و5و8، ریاض: جامعه الامام محمد بن سعود الاسلامیه.

23.              ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1420ق)، نبوات، تحقیق: عبدالعزیز بن صالح الطویان، الریاض المملکه العربیه السعودیه: اضواء السلف.

24.              ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1405ق)، موافقة صحيح المنقول لصريح المعقول، بيروت: بی‌نا.

25.              بن باز، ابن عثیمین، (1420ق)، مجموع فتاوی و مقالات متنوعه، ج‌8 ؛ ریاض، دارالقاسم.

26.              پورامینی، محمدباقر، (1395ش)، بنیاد تفکر سلفی، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

27.              جوادی آملی، عبدالله، (بی‌تا)، تبیین براهین اثبات وجود خدا، تحقیق: حمید پارسانیا، قم: انتشارات اسرا، چهارم.

28.              رضوانی، علی‌اصغر، (بی‌تا)، شناخت سلفیه، بی‌جا: موسسه فرهنگی اسلامی شبکه الامامیین الحسنین، چاپ الکترونیکی.

29.              سبحانی، جعفر، (بی‌تا)، البحوث في الملل و‌النحل، قم: موسسه النشر الاسلامی.

30.              السمهودی، نورالدین علی‌بن‌محمد، (2010م)، نقد الخطاب السلفي، بیروت: منشورات الجمل.

31.              یوسفیان، حسن، احمد حسین شریفی، (1383ش)، عقل و وحی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

مقالات

1.    اسدی گرمارودی، محمد، (1389ش)، «عقل افراطها و تفریطها»، مجله آفاق دین: 2، 12-7.

2.    سیدهاشمی، سیدمحمدحسین، مرتضی امینی، سیدمحمدجواد سیدهاشمی، (1395ش)، «بررسی مبانی فکری ابن‌تیمیه در اثبات و تبیین اعتقادات دینی»، اندیشه نوین دینی: 45، 129-149.

3.   فتاحی اردکانی، محسن، (1395ش)، «سنجش منزلت و کارآیی عقل در فهم متون دینی از منظر ابن‌تیمیه و علامه طباطبایی»، اندیشه نوین دینی: 44، 143-160.

پایان نامه‌ها

1.   فرمانیان، مهدی، (1388ش)، مبانی فکری سلفیه، پایان‌نامه مقطع دکتری، استاد راهنما: احمد بهشتی، مشاور: احمد عابدیو علی الله‌بداشتی، دانشگاه قم: مرکز تربیت مدرس.