نقد تفسیر ظاهرگرایانۀ صفات خبری با محوریّت رؤیت خدا از منظر شیخ صدوق(ره)

یکی از موضوعات صفات خبری، بحث رؤیت خدا است که از مباحث مهم علم کلام است و اختلافات زیادی نیز در مورد رؤیت خدا میان مذاهب اسلامی وجود دارد. مثل این که آیا در این دنیا و آخرت، انسان‌ها می‌توانند خداوند را با چشم ببینند یا خیر؟ و اگر خداوند قابل رؤیت است، چگونه این امر اتفاق می‌افتد؟ دیدگاه مذاهب اسلامی در این مورد چیست؟ شیخ صدوق در این مورد چه نظراتی بیان کرده است؟ لذا هدف اصلی در این مقاله، پاسخ به این سؤالات است که با روش توصیفي‌ ـ تحلیلی و جمع‌آوری کتابخانه‌ای به این نتایج دست یافته است. برخی از این متکلّمان باتوجّه به ظاهر آیات خبری، قائل هستند که دیدن خداوند امری ممکن است و به دلایل عقلی و نقلی استناد کرده‌اند. ولی امامیّه قائل هستند که نباید به ظاهر آیات توجّه کرد؛ بلکه باید این آیات را به تأویل برد. ازجمله کسانی که ظاهر آیات خبری را به تأویل برده است، شیخ صدوق می‌باشد. وی در کتاب‌های خود باتوجّه به دلایل عقلی و نقلی، دیدگاه‌های موافقان رؤیت خداوند را رد کرده است. لذا وقتی شیخ صدوق با مسئلۀ تشبیه خداوند با مخلوقات عالم مواجه می‎شود، به فراخور جنس این شبهه به نقل و عقل استدلالی رجوع کرده و اثبات می‎کند که هیچ جهتی از جهات باری‌تعالی نمی‌تواند به مخلوقاتش شباهت داشته باشد و دیدن او امری غیرممکن و محال است ولی رؤیت الهی با معرفت قلبی و شهودی امکان‌پذیر است.

  ـ قرآن کریم

1. ابن‌خزیمة، محمد، (۱۹۶۸م)، التوحید و اثبات صفات الرب، به کوشش محمد خلیل هراس، بیروت: دارالکتب العلمیة،.

2. ابن‌عطیه، جمیل حمود، (1423ق)، أبهی المراد في شرح مؤتمر علماء بغداد، بیروت: مؤسسة الأعلمی‏.

3. ابن‌تیمیه،‌ احمد بن عبدالحلیم، (۱۴۰۶ق-۱۹۸۶م)، منهاج السنة النبویة في نقض کلام الشیعة القدریة، تحقیق: محمد رشاد سالم، بی‌جا: جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیة.

4. ابوزهره، محمد، (بی‌تا)، تاریخ المذاهب الاسلامیة، قاهره، دارالفکر العربی.

5. اردبیلی، احمد، (۱۳۷۷ش)، الحاشیة علی الهیات الشرح الجدید للتجرید، تحقیق: احمد عابدی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، دوم.

6. اشعری قمی، عبدالله بن ابی خلف، (۱۳۶۱ش)، المقالات و‌الفرق، تصحیح: محمدجواد مشکور، تهران: مرکز انتشارات علمی فرهنگی.

7. اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، (۱۴۲۶ق)، مقالات الاسلامیّین و‌اختلاف المصلّین، تحقیق: نعیم زرزور، بی‌جا: مکتبه العصریه.

8. ــــــــ، ــــــــــ، (۱۳۹۷ق)، الإبانة عن اصول الدیانة، تحقیق: فوقیه حسین محمود، قاهره: کلیة البنات جامعة عین الشمس.

9. ــــــــ، ــــــــــ، (۱۴۰۰ق)، رسالة استحسان الخوض فارابی علم الکلام، حیدرآباد دکن: مطبعة المجلس الدائرة المعارف العثمانیة.

10. ــــــــ، ـــــــــ، (۱۴۲۲ق)، رسالة الی اهل الثغر، مدینه منوره: مکتبة العلوم و الحکم.

11. ــــــــ، ـــــــــ، (۱۴۲۷ق)، مقالات الاسلامیّین و اختلاف المصلّین، بیروت: دارصادر.

12. آمدی، سیف‌الدین، (۱۴۱۳ق)، غایة المرام في علم الکلام، بیروت: دارالکتب العلمیة.

13. بحرانى، سيد هاشم بن سليمان، (1374ش)، البرهان في تفسير القرآن، قم: بی‌نا.

14. بخاری،‌ محمد بن اسماعیل، (۱۴۲۲ق)، صحیح بخاری، تحقیق: محمد زهیر بن ناصر الناصر، بی‌جا: دار طوق النجاة.

15. بهبهانی،‌ عبدالکریم، (۱۴۲۶ق)، في رحاب اهل البیت رؤیة الله بین التّنزیه و‌التّشبیه،‌ قم: مجمع جهانی اهل‌بیت، دوم.

16. بیهقی، احمد بن الحسن، (۱۴۰۴ق)، الاعتقاد، بیروت: دارالکتب العلمیة.

17. جوادی آملی، عبدالله، (۱۳۸۰ش)، تسنیم، قم: مرکز نشر اسراء.

18. ــــــــــــــــ، ــــــــ، (۱۳۸۳ق)، منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، قم: مرکز نشر اسراء.

19. ــــــــــــــــ، ــــــــ، (۱۳۹۵ش)، توحید در قرآن (تفسیر موضوعی قرآن کریم)، قم: نشر اسراء، هشتم.

20. حلی، حسن بن یوسف، (۱۳۸۲ش)، کشف المراد في شرح تجرید الاعتقاد قسم الالهیات، مقدمه و تعلیقه: جعفر سبحانی، قم: مؤسسه امام صادق، دوم.

21. حلی، یوسف بن علی، (۱۳۶۳ش)، انوار الملکوت في شرح یاقوت، تحقیق: محمد نجمی، قم: انتشارات رضی.

22. حويزى، عبد على بن جمعة، (1415ق)، تفسير نور الثقلين، قم: بی‌نا، چهارم.

23. دارقطنی، علی بن عمر،‌ (۱۴۲۶ق)، رؤیة الله جل و علا و یلیه رؤیة الله تبارک و تعالی و ضوء الساري إلی معرفة رؤیة الباري، تحقیق: احمدفرید مزیدی، بیروت،: دارالکتب العلمیة.

24. ذاکری، مصطفی، محمد زارع شیرین کندی و بابک عباسی، (۱۳۹۴ش)، «رؤیت»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۲۰، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.

25. زمخشری، محمود بن عمر، (۱۴۰۷ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و‌عیون الاقاویل في وجوه التأویل، تصحیح: مصطفی حسین احمد، بیروت: دارالکتب العربی، سوم.

26. سبحانی، جعفر، (1386ش)، سیمای عقاید شیعه، ترجمه: جواد محدثی، تهران: نشر مشعر.

27. ـــــــــ،‌ــــــــ، (۱۴۱۲ق)، الهیات علی هدی الکتاب و‌السنة و العقل،‌ قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، سوم.

28. سبحانی، جعفر، (۱۴۱۷ق)، الالهیات علی هدی الکتاب و‌السنة و‌العقل، قم: مؤسسة الامام الصادق.

29. سبحانی، جعفر، (۱۴۲۱ق)، رسائل و مقالات، قم: مؤسسه الامام الصادق.

30. سبحانی،‌ جعفر، (بی‌تا)، رؤیة الله في ضوء الکتاب و السنة و العقل الصریح، بی‌جا: بی‌نا.

31. سبحانی، محمدتقی، (۱۳۸۲ش)، «اسماء وصفات خداوند»، مندرج در دانشنامه امام علی، زیر نظر علی اکبر صادقی رشاد، قم: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، صص ۶۵-۱۲۳.

32. سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، (۱۹۷۳م)، الإتقان في تفسیر القرآن، بیروت: المکتبة الثقافیة.

33. شریف مرتضی، علی بن حسین، (۱۳۶۳ش)، الذریعة الی اصول الشریعة، تصحیح: ابوالقاسم گرجی، تهران: دانشگاه تهران.

34. ــــــــــــــــــ، ــــــــــــــــ، (۱۴۰۳ق)، الأمالي، قم: منشورات آیة الله العظمی المرعشی النجفی.

35. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، (۱۴۰۲ق)، الملل و‌النحل، تحقیق: محمد سید الکیلانی، بیروت: دارالمعرفة.

36. شهرستانی، محمد، (1364ش)، الملل و‌النحل، تحقیق: محمد بدران‏، قم: الشریف الرضی.

37. صدوق، محمد بن علی، (۱۳۸۹ش)، الاعتقادات، قم: مؤسسة الامام الهادی.

38. ــــــــ، ــــــــــــــــــ، (1403ق)، معاني الأخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.

39. ــــــــ، ــــــــــــــــــ، (1398ق)، التوحيد، قم: بی‌نا.

40. طباطبایی، سید محمدحسین، (۱۹۹۷م)، المیزان في تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.

41. طبرسی، حسن بن فضل، (۱۴۰۹ق)، تفسیر جوامع الجامع، تصحیح: ابوالقاسم گرجی، تهران: دانشگاه تهران.

42. طوسی، محمد بن حسن، (بی‌تا)، التبیان في تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

43. عياشى، محمد بن مسعود، (1380ق)، تفسير العيّاشي، تهران: بی‌نا.

44. فخر رازی، فخر محمد بن عمر، (۱۹۸۶م)، الاربعین في اصول الدین، قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة.

45. ـــــــــــــ، ـــــــــــــــــــ، (۱۴۲۰ق)، مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر)، بیروت: دار احیا التراث العربی.

46. ـــــــــــــ، ـــــــــــــــــــ، (بی‌تا)، اساس التقدیس في علم الکلام، مقدمه محمد العریبی، بیروت: دارالفکر اللبنانی.

47. فيض كاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى، (1415ق)، تفسير الصافي، تهران: بی‌نا، دوم.

48. قاضی همدانی‌معتزلی، عبدالجبار بن احمد، (۱۹۶۰م)، المغنی في ابواب القرآن، بإشراف طه حسین و ابراهیم مدکور، مصر: وزارة الثقافة و الارشاد القومی.

49. ــــــــــــــــــــــــــ، ـــــــــــــــــــــــ، (۱۹۷۱م)، المختصر في اصول الدین، تحقیق محمد عماره، بیروت: درالهلال.

50. قمي مشهدي، محمد بن محمدرضا، (1368ش)، تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: بی‌نا.

51. كلينى، ابوجعفر محمد بن يعقوب، (1407ق)، الكافي (ط - الإسلامية)، 8 جلد، تهران: دار الكتب الإسلامية، چهارم.

52. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، (1403ق)، بحار الأنوار (ط - بيروت)، بيروت: بی‌نا، دوم.

53. ـــــــــ، ــــــــــــــــــــــــــــــ، (1404ق)، مرآة العقول في شرح أخبار آل‌الرسول، تهران: بی‌نا، دوم.

54. مشکور، محمد جواد، (1372ش)، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد: آستان قدس رضوی، دوم.

55. نجار، عامر، (۱۴۲۳ق)، علم الکلام عرض و نقد، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.

56. نوبختی، ابومحمد حسن بن موسی، (۱۹۳۶م)، فرق الشیعة، نجف: المطبعة الحیدریة.