واکاوی فقهی حکم تأسیس بانک ذخیره‌سازی شیر مادران از منظر فریقین

تأسیس بانک شیر مادران به‌عنوان نهادی برای جمع‌آوری، پردازش و توزیع شیر مادر به نوزادان نیازمند، با چالش‌های فقهی مهمی مواجه است. توسعه این مراکز اگرچه می‌تواند به حل مشکل تغذیه نوزادان نارس و بهبود شاخص‌های سلامت کمک کند، اما پرسش‌های جدی به وجود آورده؛ مانند اینکه آیا تأسیس بانک شیر مادران و استفاده از شیرهای ذخیره‌شده در آن از منظر فقه شیعه و سنی، با چه شرایط و ضوابطی جایز است؟ که بررسی اجتهادی آنها از دیدگاه فقه امامیه و مقارنه آن با دیدگاه‌های اهل‌سنت اهمیت و ضرورت دارد؛ لذا آرای فقهای متقدم و معاصر هر دو مذهب و استدلال‌های آن‌ها، مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت و این نتیجه به دست آمد که با وجود اختلاف‌نظرهای موجود، در صورت رعایت شرایط خاص، از جمله عدم تحقق یقینی رضاع و پیشگیری از اختلاط انساب، تأسیس بانک شیر مادران از منظر فقهی جایز است. همچنین دو دیدگاه عمده در فقه امامیه به دست آمد؛ دیدگاه محتاطانه: با استناد به عمومات رضاع، تأسیس بانک شیر را موجب محرمیت و در نتیجه حرام می‌داند. دیدگاه مشهور: با شرط عدم تحقق یقینی رضاع (به دلیل عدم مکیدن مستقیم) و رعایت ضوابط شرعی، قائل به جواز است؛ اکثر فقها با استناد به قاعده «الضرر لایزال بالضرر» و «درء المفاسد مقدم علی جلب المصالح» و نگرانی از اختلاط انساب، تأسیس بانک شیر را منع کرده‌اند، برخی از فقهای معاصر با وضع شرایط دقیق، امکان جواز محدود را مطرح کرده‌اند.

کتاب‌ها

ـ قرآن کریم

1.   ابن راشد، محمّد بن احمد، (1995م)، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، بیروت: دارالفکر.

2.   ابن فارس، احمد بن‌ فارس، (1404ق)، معجم مقاییس‌اللغة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.

3.   ابن منظور، محمّد بن مکرم، (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.

4.   آخوند خراسانی، محمّدکاظم، (بی‌تا الف)، کتاب الرضاع، قم: جامعۀ مدرّسین حوزۀ علمیّه.

5.   ــــــــــــــــ، ــــــــــــ، (بی‌تا ب)، کفایةالاصول، قم: مؤسّسة آل‌البیت لاحیاء التراث.

6.   اشتهاردی، علی‌پناه، (1416ق)، فتاوی ابن‌الجنید، قم: مؤسّسة النشر الإسلامی.

7.   بجنوردی، حسن، (1410ق)، القواعد الفقهیّه، قم: انتشارات اسماعیلیان.

8.   حرّ عاملی، محمّد بن حسن، (1401ق)، وسائل الشیعة، بیروت: انتشارات آل‌البیت:.

9.   حلی، جعفر بن حسن، (1408ق)، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.

10. حلی، حسن بن یوسف، (1413ق)، قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، قم: انتشارات اسلامی.

11. دهخدا، علی‌اکبر، (1377ش)، لغت‌نامۀ دهخدا (زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی)، تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

12. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1412ق)، معجم مفردات ألفاظ القرآن، بیروت: دار الشامیه.

13. عسیلی، عبداللّه عبدالمنعم عبداللطیف، (1426ق)، الرضاع المحرّم فی الفقه الإسلامی، مصر: الخلیل.

14. عویس، عبدالحلیم، (1426ق)، موسوعه الفقه الإسلامی المعاصر، مصر: دارالوفاء.

15. فراهیدی، خلیل بن احمد، (۱۴۰۹ق)، کتاب العین، قم: نشر هجرت.

16. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، (1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکر.

17. کاشف الغطا، محمّدحسین، (بی‌تا)، تحریر المجلّه، بی‌جا: مؤسّسة الامام الصادق7.

18. مامقانی، عبداللّه، (1411ق)، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، قم: مؤسّسة آل‌البیت:.

19. مجددی برکتی، محمّد عمیم الاحسان، (بی‌تا)، التعریفات الفقهیّة، بی‌جا: دارالکتب العلمیّة.

20. مرحبا، اسماعیل، (1429ق)، البنوک الطبیة البشریة وأحکامها الفقهیة، بی‌جا: دار ابن الجوزی.

21. مرحبا، اسماعیل، (بی‌تا)، البنوک الطبیة البشریة، بی‌جا: دار ابن جوزی.

22. مسلم بن حجاج، (1347ق)، صحیح مسلم بشرح النووی، شارح: نووی، یحیی بن شرف، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

23. مسلم بن حجاج، (بی‌تا)، صحیح مسلم، بیروت: دار احیاءالتراث العربی.

24. مشکینی، علی، (1396ق)، تحریر المعالم، قم: چاپخانۀ مهر قم.

25. مکارم شیرازی، ناصر، (1382ش)، کتاب النکاح، قم: انتشارات مدرسة الامام علی‌بن‌ابی‌طالب.

26. میرزا خان، حامد و محمدعلی قاسمی، (1404ق)، بانک شیر (پردازش فقهی ـ حقوقی)، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار:.

27. نائینی، محمّدحسین، (1419ق)، أجود التقریرات، تقریر سیّد ابوالقاسم خویی، قم: صاحب الأمر.

28. نراقی، احمد، (1415ق)، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم: آل‌البیت:.

مقالات

1.   فلاح تفتی، فاطمه، (1395ش)، «بررسی تطبیقی حکم تأسیس بانک شیر در مذاهب اسلامی»، پژوهش‎های فقهی، 12(1)، 111 ـ 136.

2.   قرضاوی، یوسف، (2017م)، «بنوک الحلیب»، فصلنامه کلیة الدراسات الإسلامیة و العربیة للبنات بالإسکندریة، ۸، ۵۹۲-۶۳۱.

3.   مرتاضی، احمد، (1394ش)، «پژوهشی در تاریخچه و ضرورت تأسیس بانک شیر مادران و چالش‎های فقهی ـ حقوقی پیش روی آن»، مجلۀ ایرانی اخلاق و تاریخ پزشکی، 8(5)، 55-68.    

4.   موسوی خراسانی، سیّد محمود، (1397ش)، «بررسی اشکالات واردشده بر تأسیس و استفاده از بانک شیر مادر و پاسخ به آنها از نگاه فقه شیعه و عامّه»، مجله فقه، 25، (96)، 130-148.

5.   میرزا خان، حامد، (1397ش)، «بررسی تحقق رضاع با شیردهی از بانک شیر»، دوفصلنامه فقه واجتهاد، 5 (9)، 153-170.

6.   نورمحمّدی، غلامرضا، (2013م)، «بررسی موضوع‌شناسی و فقهی موضوع "بانک شیر" در پزشکی»، دومین همایش بررسی ضوابط شرعی در پزشکی.

7.   ولایتی، ‌محسن، (1395ش)، «بررسی فقهی بانک شیر بر اساس پارامترهای تغذیه، فرمول ترکیبی شیرهای مادران و سازوکارهای ایمونولوژیکی و فیزیولوژیکی پزشکی»، نشریۀ نوآوری در علوم و فناوری غذایی، 8 (2)، 123-133

پایگاه اینترنتی

1.    پایگاه اسلام وب، (جستجو برای: عبدالمحسن العباد، شرح سنن أبی‌داود، جلسه 598)، https://audio.islamweb.net/audio/index.php?page=audioinfo&audioid=173762&read=0&kh=0&lg=338، (بی‌تا).