بررسی تطبیقی نظریۀ «علم مقدّس» سنّت‌گرایان و نظریۀ «علم دینی» فرهنگستان علوم اسلامی

رابطۀ علم و دین و مسئلۀ تولید علم دینی، یکی از پربحث‌ترین موضوعات حوزۀ معرفت‌شناسی است. عموم علم‌شناسان را می‌توان در دو دستۀ کلّیِ قائلان به علم دینی و منکران علم دینی قرار داد. کسانی که قائل به وجود علم دینی هستند، نظریات متفاوتی در این‌باره ابراز نموده‌اند که نظریۀ علم مقدّس سنّت‌گرایان و نظریۀ علم دینی فرهنگستان علوم اسلامی، جزو مهم‌ترین آنها به‌شمار می‌آیند. سنّت‌گرایان، علمِ مقدّس را علمی می‌دانند که از توجّه به حقایق بی‌زمان و بی‌مکان عالَم پدید آمده باشد؛ عالَم را سلسله‌مراتبی ببیند و معنا را بر مادّه مقدّم بدارد. فرهنگستان نیز علمِ دینی را علمی تعریف می‌کند که از اراده‌های متوجّه به خداگرایی و تحت ولایت حق ایجاد شده باشد. اگرچه این دو نظریه در باور به علم دینی و نفی علوم جدید مشترکند، امّا تعریف ایشان از دین و سنّت و قلمرو آنها، تقدّم یا عدم تقدّم اراده بر ادراک، خیر و شر دیدن جهان یا تشکیکی دیدن خیر در آن، و نهایتاً اعتقاد و باور به تمدن‌های گذشته و علوم باستانی و یا عدم باور به دینی بودن علوم سنّتی، چهار تفاوت جدّی میان این دو نظریه پدید آورده است.

کتاب

ـ قرآن کریم

1. ابراهیمی‌دینانی، غلام‌حسین، (1379ش)، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، تهران: طرح نو، دوم.

2. خسروپناه‌، عبدالحسین‌، (1388ش)، مسائل جدید کلامی، قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.

3. شوئون، فریتیوف، (1384‌ش)، عقل‌ و عقلِ‌ عقل، ترجمه: بابک عاليخانی، تهران: هرمس.

4. ـــــــ، ــــــــــ، (1383ش)، اسلام و حكمت‌ خالده‌، ترجمه: فروزان راسخی، تهران: هرمس.

5. کوهن، تامس ساموئل، (1369ش)، ساختار انقلاب‌های علمی، ترجمه: احمد آرام، تهران: سروش.

6. گنون‌، رنه، (1378ش)، بحران دنيای متجدّد‌، ترجمه: ضياءالدين دهشيری، تهران‌: اميركبير‌، سوم.

7. ــــ، ـــــ، (1385ش)، سيطرۀ كميّت و علائم آخرالزمان، ترجمه: علی‌محمّد كاردان، تهران: مركز نشر دانشگاهی.

8. میرباقری، سیدمحمدمهدی، (1394ش)، اندیشۀ تمدن نوین اسلامی، به کوشش: حسن نوروزی، قم: تمدن نوین اسلامی.

9. ـــــــ، ـــــــــــــــــ، (1395ش)، نسبت دین با علم و فناوری، به کوشش: محمدحسین طاهری، قم: تمدّن نوین اسلامی.

10. نصر، سیدحسین، (1366ش)، علم‌ در‌ اسلام، ترجمه:‌ احمد‌ آرام، تهران: سروش.

11. ـــ، ـــــــــــ، (1371‌ش)، معارف‌ اسلامی در جهان معاصر، تهران‌: مؤسسۀ نشر‌ كتاب‌های جيبی.

12. ــــ، ـــــــــــــ، (1379ش)، نياز به علم مقدّس، ترجمه: حسن ميانداری، تهران‌: مؤسسۀ فرهنگی طه.

13. ــــ، ـــــــــــــ، (1383ش)، معرفت‌ و معنويت، ترجمه: انشاءالله‌ رحمتی، تهران‌: دفتر پژوهش و نشر سهروردی، سوم.

14. ــــ، ـــــــــــــ،‌ (1383ش)، اسلام و تنگناهای انسان متجدّد، ترجمه: انشاءالله رحمتی، تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.

15. ــــ، ـــــــــــــ، (1385‌‌ش‌)، قلب اسلام، ترجمه: محمدصادق خرازی، تهران‌: نشر‌ نی.

16. ــــ، ـــــــــــــ، (1386ش)، در جست‌وجوی امر قدسی، به‌ كوشش:‌ رامين جهانبگلو، ترجمه: مصطفی شرآيين، تهران: نشر‌ نی‌.

مقالات

1. احمدی، فاطمه، (1389ش)، «بررسی و نقد علم مقدّس از نگاه نصر»، فصلنامۀ حکمت معاصر، 2، 1ـ28.

2. آذربایجانی، مسعود، (1387ش)، «بازخوانی نظریۀ "ایمان، به مثابۀ ارادۀ معطوف به باور" از ویلیام جیمز»، فصلنامۀ پژوهش‌های فلسفی ـ کلامی، 36، 5ـ26.

3. باربور، ایان، (1379ش)، «دیدگاه‌های‌ مختلف دربارۀ ارتباط علم و دین»، ترجمه: پیروز فطورچی، فصلنامۀ ذهن، 4، 59ـ86.

4. پورسینا، زهرا، (1386ش)، «آموزۀ "ایمان می‌آورم تا بفهمم" تجلّی عقل‌گرایی اراده‌گرایانۀ آگوستینی»، فصلنامۀ پژوهش‌های فلسفی ـ کلامی، 33(9)، 3ـ22.

5. فکری، مسعود، (1392ش)، «بازشناسی و امکان‌سنجی علم دینی بر مبنای نظریۀ علم مقدّس سنّت‌گرایان»، دوفصلنامۀ فلسفۀ دین، 21، 25ـ46.

6. موحدابطحی، سیدمحمدتقی، (1389ش)، «اراده‌گرایی، به مثابۀ مبنایی برای علم دینی در نظریۀ فرهنگستان علوم اسلامی»، فصلنامۀ معرفت کلامی، 4، 181ـ208.

7. میرباقری، سیدمحمدمهدی، (1386ش)، «علم دینی، ابزار تحقق اسلام در عمل اجتماعی»، مجموعه مقالات علم دینی، دیدگاه‌ها و ملاحظات. به کوشش: حمیدرضا حسنی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

8. نصر، سید‌حسین،‌ (1377‌ش)، «جهان‌بینی‌ اسلامی‌ و علم‌ جدید». ترجمه: ضیاء تاج‌الدین، فصلنامۀ فرهنگ، 30، 48-59.

9. ــــ، ـــــــــــ، (1378ش)، «معنویت و علم، هم‌گرایی و یا واگرایی؟». ترجمه: فروزان راسخی، فصلنامۀ نقد و نظر، 19و20، 74-87.

پایگاه‌های اینترنتی

1. پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگستان علوم اسلامی قم (جستجو برای: معرفی فرهنگستان علوم اسلامی)، www.isaq.ir، (12 آذر 1398).