بررسی امکان اتّصاف هوش مصنوعی به شرایط معتبره مجتهد در فقه امامیه و مذاهب اربعه اهل‌سنّت

شرایط تصدی منصب اجتهاد در فقه اسلامی، که اتفاقا در سالهای اخیر، به جهت بروز هوش مصنوعی، بیشتر مورد توجه قرار گرفته، در نگاه اول، ممکن است بر اوصاف و ویژگیهای انسانی و غیرقابل انطباق بر ماشین تصور شود؛ ولی در نگاه دقیقتر، باید هریک از شرایط را به طور مجزا، نسبت به غرض و مقصود شارع، مورد واکاوی قرار داد. لذا در این پژوهش، با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای و با روش توصیفی تحلیلی، ضمن بررسی شرایط معتبر برای مرجعیّت در فقه فریقین، امکان اتّصاف هوش مصنوعی به هریک از این شرایط، مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفت و به دست آمد که شروط اتفاقی مشترک، بلوغ، اسلام عدالت و اجتهاد و شروط اختلافی عبارتند از رجولیت‌، حیات و اعلمیّت است. لذا هوش مصنوعی با توانایی پردازش گسترده و اجتناب از گرایش‌های شخصی می‌تواند شروط عقلایی چون اجتهاد، اعلمیّت و عدالت نظری را احراز کند، اما فاقد شرایط جسمانی و معنویِ بلوغ، حیات، ایمان و ولایت‌مندی است. بنابراین، اگرچه در فقه امامیه اهلیت اجتهادی هوش مصنوعی، بخاطر فقدان ایمان و حیات مرجع، مورد تردید است اما طبق مبانی اهل‌سنت، فتاوای حاصل از هوش مصنوعی قابل اعتنا و حجّیت شرعی است.

کتاب‌ها

    ـ قرآن کریم.

1. ابن امیر حاج، محمد بن محمد، (1403ق)، التقریر والتحبیر، بی‌جا: دارالکتب العلمیه، دوم.

2. ابن حاجب، عثمان بن عمر، (1326ق)، مختصر المنتهی الاصولی، بی‌جا: مطبعه کردستان العلمیه.

3. ابن حمدان، احمد، (1397ق)، صفه الفتوی و المفتی و المستفتی، بیروت: المکتب الاسلامی.

4. ابن عابدین، محمدامین بن عمر، (1412ق)، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت: دارالفکر.

5. ابن صلاح، عثمان بن عبدالرحمن، (1423ق)، أدب المفتی و المستفتی، مدینه منوره: مکتبه العلوم و الحکم، دوم.

6. ابن قیم، محمد بن ابی‌بکر، (1411ق)، إعلام الموقعین عن رب العالمین، بیروت: دارالکتب العلمیه.

7. استرآبادی، محمدامین، (1426ق)، الفوائد المدنیه و بذیله الشواهد المکیه، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعة لجماعه المدرسین، دوم.

8. اسنوی، عبدالرحیم، (1420ق)، نهایه السؤل شرح منهاج الوصول، بیروت: دارالکتب العلمیه.

9. امیر بادشاه، محمدامین، (بی‌تا)، تیسیر التحریر، بیروت: دارالفکر.

10. انصاری، مرتضی، (بی‌تا)، الاجتهاد و التقلید، بی‌جا: بی‌نا.

11. آمدی، علی بن ابی علی، (بی‌تا)، الإحکام فی اصول الاحکام، بیروت: المکتب الاسلامی.

12. آملی، میرزا هاشم، (1430ق)، الاجتهاد و التقلید، قم: موسسه النشر الاسلامی لجماعة المدرسین فی الحوزه العلمیه.

13. بجیرمی، سلیمان بن محمد، (1415ق)، تحفه الحبیب علی شرح الخطیب، بی‌جا: دارالفکر.

14. بصری، محمد بن علی، (1403ق)، المعتمد فی اصول الفقه، بیروت: دارالکتب العلمیه.

15. بهوتی، منصور بن یونس، (بی‌تا)، کشاف القناع عن متن الاقناع، بی‌جا: دارالکتب العلمیه.

16. بیضاوی، عبدالله بن عمر، (1427ق)، منهاج الوصول الی علم الاصول، بی‌جا: موسسة الرساله.

17. تونی، عبدالله، (1412ق)، الوافیه فی اصول الفقه، بی‌جا: مجمع الفکر الاسلامی.

18. حائری اصفهانی، محمدحسین، (1404ق)، الفصول الغرویه فی الاصول الفقهیه، قم: دار احیاء العلوم الاسلامیه.

19. حر عاملی، محمد بن حسن، (بی‌تا)، وسائل‌الشیعه، قم: مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث.

20. حلی، حسن بن یوسف، (بی‌تا)، نهایة الوصول الی علم الاصول، بی‌جا: مؤسسة الامام الصادق‌(ع).

21. خراسانی، محمدکاظم، (بی‌تا)، کفایة الاصول، قم: مؤسسة آل‌البیت لاحیاء التراث.

22. خطیب بغدادی، احمد بن علی، (1421ق)، الفقیه و المتفقه، سعودی: دار ابن الجوزی، دوم.

23. خویی، سید ابوالقاسم، (1422ق)، مصباح الاصول، قم: موسسه احیاء آثار الامام الخوئی.

24. ــــــ، ـــــــــــــــ، (بی‌تا) (الف)، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، بی‌جا: بی‌نا.

25. ــــــ، ـــــــــــــــ، (بی‌تا) (ب)، کتاب الاجتهاد و التقلید، بی‌جا: بی‌نا.

26. دبوسی، عبدالله بن عمر، (1421ق)، تقویم الادلّة فی اصول الفقه، بی‌جا: دارالکتب العلمیه.

27. ذهبی، محمد بن احمد، (1405ق)، سیر أعلام النبلاء، بی‌جا: موسسة الرساله، سوم.

28. رازی، احمد بن فارس، (1399ق)، معجم مقاییس اللغه، بی‌جا: دارالفکر.

29. رازی، محمد بن عمر، (1418ق)، المحصول، بی‌جا: موسسة الرساله، سوم.

30. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1412ق)، المفردات فی غریب القرآن، بیروت: دارالقلم.

31. رافعی، عبدالکریم بن محمد، (1417ق)، العزیز شرح الوجیز المعروف بالشرح الکبیر، بیروت: دارالکتب العلمیه.

32. رویانی، عبدالواحد بن اسماعیل، (بی‌تا)، بحر المذهب فی فروع مذهب الامام الشافعی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

33. زحیلی، محمد مصطفی، (1427ق)، الوجیز فی اصول الفقه الاسلامی، دمشق: دارالخیر للطباعة و النشر و التوزیع، دوم.

34. زحیلی، وهبه، (1406ق)، اصول الفقه الاسلامی، بی‌جا: دارالفکر.

35. زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله، (1414ق)، البحر المحیط فی اصول الفقه، بی‌جا: دارالکتبی.

36. سبزواری، سید عبدالاعلی، (بی‌تا) (الف)، مهذب الاحکام فی بیان حلال و الحرام، قم: دارالتفسیر.

37. ـــــــــ، ــــــــــــــــ، (بی‌تا) (ب)، تهذیب‌الاصول، بی‌جا: مؤسسة المنار.

38. شوکانی، محمدبن علی، (1419ق)، إرشاد الفحول الی تحقیق الحق من علم الاصول، بی‌جا: دارالکتب العربی.

39. طباطبایی حکیم، سید محسن، (1391ق)، مستمسک العروه الوثقی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چهارم.

40. طباطبایی مجاهد، سید محمد، (بی‌تا)، القواعد و الفوائد و الاجتهاد و التقلید (مفاتیح الاصول)، قم: مؤسسة آل‌البیت لأحیاء التراث.

41. طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، (1417ق)، العروة الوثقی، قم: جماعة المدرسین.

42. طباطبایی، سید علی، (1418ق)، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، قم: موسسة آل البیت لاحیاء التراث.

43. عاملی، حسن بن زید الدین، (بی‌تا)، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، قم: موسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.

44. عاملی، زین‌الدین بن علی، (1398ق)، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، بی‌جا: بی‌نا.

45. ـــــــ، ــــــــــــــــــ، (1409ق)، منیة المرید، قم: مکتب الإعلام الاسلامی.

46. ـــــــ، ــــــــــــــــــ، (بی‌تا)، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، بی‌جا: مؤسسة المعارف الاسلامیه.

47. عراقی، ضیاءالدین، (بی‌تا)، نهایة الافکار، قم: مؤسسة النشر الاسلامی لجماعة المدرسین.

48. عسقلانی، احمد بن علی بن حجر، (1379ق)، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت: دارالمعرفه.

49. علم‌الهدی، سید مرتضی، (بی‌تا)، الذریعة الی اصول الشریعة، بی‌جا: بی‌نا.

50. غروی اصفهانی، محمدحسین، (بی‌تا)، بحوث فی الاصول، بی‌جا: بی‌نا.

51. غزالی، محمد بن محمد، (1413ق)، المستصفی، بی‌جا: دارالکتب العلمیه.

52. ــــــ، ـــــــــــــــــ، (1419ق)، المنخول من تعلیقات الاصول، بیروت: دارالفکر المعاصر، سوم.

53. فاضل لنکرانی، محمد، (بی‌تا)، تفصیل الشریعة فی شرح تحریرالوسیله (الاجتهاد و التقلید)، بی‌جا: بی‌نا.

54. فراهیدی، خلیل بن احمد، (بی‌تا)، کتاب العین، بی‌جا: دار و مکتبة الهلال.

55. فناری، محمد بن حمزه، (1427ق)، فصول البدائع فی اصول الشرائع، بیروت: دارالکتب العلمیه.

56. فیض کاشانی، ملامحمد، (بی‌تا)، مفاتیح الشرائع، بی‌جا: بی‌نا.

57. فیّومی، احمد بن محمد، (بی‌تا)، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، بیروت: المکتبة العلمیه.

58. قمی، ابوالقاسم، (1430ق)، القوانین المحکمه فی الاصول المتقنه، قم: احیاء الکتب الاسلامیه.

59. مدرسی طباطبایی، سید حسین، (1368ش)، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

60. نجفی جواهری، محمدحسن، (1362ش)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، هفتم.

61. نووی، محی‌الدین یحیی بن شرف، (1408ق)، آداب الفتوی و المفتی و المستفتی، دمشق: دارالفکر.

62. ــــــ، ــــــــــــــــــــــــــــ، (1412ق)، روضة الطالبین و عمدة المفتین، بیروت: المکتب الاسلامی، سوم.

63. ـــــ، ــــــــــــــــــــــــــــ، (بی‌تا)، المجموع شرح المهذب، بی‌جا: دارالفکر.

64. وحید بهبهانی، محمدباقر، (1415ق)، الفوائد الحائریه، قم: مجمع الفکر الاسلامی.

مقالات

1. باقری، حمید و محمدکاظم رحمان ستایش ، (1390ش)، «حدیث موثّق و اعتبار آن نزد دانشمندان امامی»، دوفصلنامه حدیث‌پژوهی، 3 (6)، 158-220.

2. باکویی، فاطمه و ساره زنده‌روح، (1386ش)، «هوش مصنوعی»، کتاب ماه علوم و فنون، (99)، 29-30.

3. جعفریان، رسول، (1383ش)، «تاریخ اجتهاد و تقلید از سید مرتضی تا شهید ثانی و تأثیر آن در اندیشه سیاسی شیعه»، فصلنامه علوم سیاسی، (27)، 157-192.

 منابع لاتین

1. Russell، Stuart J. ‌Norvig، Peter. Artificial Intelligence: A Modern Approach (3rd ed.), New Jersey: Prentice Hall. 2009.