بررسی تطبیقی جایگاه و اعتبار حدیث موقوف، نزد اهل‌سنّت و امامیه (با تأکید بر دیدگاه حنفیه و امامیه)

اعتبار و عدم اعتبار حدیث موقوف میان اهل‌سنّت و امامیه از یک‌سو، سایر اهل‌سنّت با احناف از سوی دیگر، امامیه و حنفیه از طرف سوم، مورد اختلاف است؛ جمهور اهل‌سنّت آن را مطلقاً حجّت می‌دانند. اما احناف، حجیّت آن را مشروط به اشتهار و عدم مخالفت با سنّت پیامبر(ص) و دیگر صحابه می‌کنند. در مقابل، امامیه منکر اعتبار آن هستند و این در حالی است که منابع حدیثی امامیه و اهل سنت، مملو از احادیث موقوف است. لذا این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی در صدد این است که توافق احناف و امامیه، باتوجه به مبانی اعتبار آن، در چه نقطه‌ای امکان‌پذیر است؟ یافته‌های تحقیق نشان داد حدیث موقوف نزد اهل‌سنّت، شامل مجموعۀ قول صحابی، می باشد و حجیّت آن هرچند مورد اختلاف است؛ لکن جمهور اهل‌سنّت آن را حجّت می‌دانند. امامیه اگرچه آن را جزو مرسلات شمرده ولی همانند بسیاری از احادیث که مورد اعتماد دوطرف قرار گرفته، در اینجا نیز سرانجام احناف و امامیه در نقطه‌ای که حدیث موقوف به معصوم برسد، یا مُرسلِ ثقه و یا صحابی مجتهد، آن را نقل کند به توافق و نقطه مشترک رسیده‌اند.

    ـ قرآن کریم

1.    ابن‌ ملقّن، عمر بن علی بن أحمد شافعی، (1413ق)، المقنع فی علوم الحدیث، تحقیق: عبدالله بن یوسف الجدیع، عربستان: دار فواز للنشر.

2.    ابن عابدین، محمدامین بن عمر بن عبدالعزیز، (1412ق)، ردُّالمحتار علی الدُّررِ المختار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

3.    ابن‌عثیمین، محمد بن ناصر، (1423ق)، شرح المنظومة البیقوفیة فی مصطلح الحدیث، تحقیق: فهد بن ناصر بن ابراهیم السلیمانی، بی‌جا: دار ثریا للنشر.

4.    ابن فارس، احمد، (1399ق)، معجم مقاییس اللغة، بیروت: دارالفکر.

5.    ابن ‌ماجة، محمد بن یزید القزوینی، (1430ق)، سنن ابن ماجة، تحقیق: شعیب الأرنؤوط و دیگران، بیروت: دار الرسالة العالمیة.

6.    ابن منظور، محمد بن مکرم بن علی، (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر، سوم.

7.    ابن ندیم الحنفی، زین‌الدین بن ابراهیم، (بی‌تا)، البحر الرّائق شرح کنزالدقائق، بیروت: دار المعرفة.

8.    ابوریه، محمود، (1427ق)، أضواء علی السنة المحمدیة أو دفاع عن الحدیث، بی‌جا: دارالکتاب الإسلامی.

9.    انصاری، علی بن أبی یحیی زکریا بن مسعود، (1414ق)، اللباب فی الجمع بین السنة والکتاب، تحقیق: محمد فضل عبدالعزیز المراد، بیروت: دار القلم، دوم.

10.          انصاری، مرتضی بن محمد أمین، (1416ق)، فرائد الأصول، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم، پنجم.

11.          ایروانی، باقر، (1431ق)، دروس تمهیدیة فی القواعد الرجالیة، قم: مدین، دوم.

12.          آمدی، علی بن محمد، (1406ق)، الأحکام فی الاصول الاحکام، بیروت: دارالکتب العربی، دوم.

13.          بخاری، محمد بن إسماعیل، (1422ق)، صحیح البخاری ـ الجامع المسند الصحیح المختصر، بیروت: دار طوق النجاة.

14.          برهان الأبناسی، ابراهیم بن موسی بن أیوب، (1418ق)، الشذُّ الفیاح فی علوم ابن الصلاح، تحقیق: صلاح فتحی هلل، ریاض: مکتبة الرشد.

15.          بصری، احمد بن عبدالرضا، (1422ق)، فائق المقال فی الحدیث و الرّجال، قم: مؤسسه فرهنگی دارالحدیث.

16.          ترمذی، محمد بن عیسی، (1395ق)، سنن الترمذی الجامع الصحیح، تحقیق و تعلیق: أحمد محمد شاکر و فؤاد عبد الباقی، مصر: شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی، دوم.

17.          جابلقی، محمد شفیع بن علی‌اکبر، (بی‌تا)، القواعد الشریفة، قم: مؤلّف.

18.          جرجانی، علی بن محمد بن علی، (1405ق)، التعریفات، تحقیق: إبراهیم الأبیاری، بیروت: دار المتاب العربی.

19.          جزائری الدمشقی، طاهر، (1416ق)، توجیه النظر إلی أصول الأثر، حلب: مکتبة المطبوعات الإسلامیة.

20.          جوهری، اسماعیل بن حماد، (1407ق)، الصحاح، بیروت: دار العلم للملایین، چهارم.

21.          جوینی، عبدالملک بن عبدالله بن یوسف، (1418ق)، البرهان فی أصول الفقه، تحقیق: عبدالعظیم محمود الدیب، مصر: الوفاء و المنصوره، چهارم.

22.          خطیب بغدادی، أحمد بن علی بن ثابت، (بی‌تا)، الکفایة فی علم الروایة، تحقیق: ابوعبدالله السورقی و ابراهیم حمدی المدنی، مدینة منورة: المکتبة العلمیة.

23.          ذهبی، شمس‌الدین محمد بن أحمد، (بی‌تا)، سِیَرُ اعلامِ النُّبَلاء، تحقیق: محمدأحمدبن عثمان، بیروت: مؤسسة الرّساله.

24.          ــــــ، ــــــــــــــــــــــــــــــ، (1413ق)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی، دوم.

25.          راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1428ق)، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: یوسف الشیخ البقاعی، بیروت: دارالفکر للطباعة النشر والتوزیع.

26.          زبیدی حسینی، محمد مرتضی، (1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق: علی هلالی، بیروت: دارالفکر.

27.          زرکشی، محمد بن عبدالله بن بهادر، (1418ق)، تشنیف المسامع بجمع الجوامع لتاج الدین السبکی، دراسة و تحقیق: سید عبدالعزیز - عبدالله ربیع، قاهره: مکتبة قرطبة للبحث العلمی وإحیاء التراث.

28.          ـــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1419ق)، النکت علی مقدمة ابن الصلاح، تحقیق: زین‌العابدین بن محمد بلا فریج، ریاض: أضواء السلف.

29.          سبحانی، جعفر، (1412ق)، أصول الحدیث وأحکامه فی علم الرجال، قم: لجنة إدارة الحوزة العلمیة بقم.

30.          سرخسی، محمد بن أحمد، (1414ق)، أصول السرخسی، بیروت: دارالکتاب العلمیة.

31.          ـــــــــ، ــــــــــــــــــــــ، (1421ق)، المبسوط، دراسة و تحقیق: خلیل محی‌الدین المیس، بیروت: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع.

32.          سلیمانی، مصطفی بن إسماعی، (1426ق)، الجواهر السلیمانیة علی المنظومة البیقونیة، مآرب: دارالحدیث.

33.          شاطبی، إبراهیم بن موسی بن محمد، (1425ق)، الموافقات، تحقیق: محمد عبدالقادر الفاضلی، بیروت: المکتبة العصریة.

34.          شهرستانی، عبدالکریم، (1432ق)، الملل و النّحل، بیروت: المکتبة العصریة.

35.          شهید ثانی، زین‌الدین بن علی بن احمد العاملی، (1433ق)، الرّعایة فی علم الدرایة، اشراف: سید محمود مرعشی، تعلیق و تحقیق: عبدالحسین محمدعلی بقال، قم: مکتبة سماحة آیة الله مرعشی، سوم.

36.          ــــــــــ، ــــــــــــــــــــــ، (1409ق)، مُنیة المرید، تحقیق: رضا مختاری، قم: مکتبة الإعلام الإسلامی.

37.          صفار، محسن بن حسن، (1404ق)، بصائرُ الدَّرجات فی فضائل آل محمد9، تحقیق: محسن کوچه‌باغی، قم: مکتبة آیة‌الله مرعشی نجفی.

38.          طبرانی، سلیمان بن أحمد بن أیوب، (1404ق)، معجم الکبیر، تحقیق: حمدی بن عبدالمجید السّلفی، موصل: مکتبة العلوم والحکم، دوم.

39.          عتر، نورالدِّین، (1418ق)، منهج النقد فی علوم الحدیث، دمشق: دارالفکر، سوم.

40.          عراقی، عبدالرحمن بن الحسین، (1389ش)، التقیید والإیضاح شرح مقدمة ابن الصلاح، بیروت: دارالفکر للنشر و التوزیع.

41.          العسقلانی، أحمد بن علی بن محمد، (1422ق)، نزهة النظر فی توضیح نخبة الفکر فی مصطلح أهل الأثر، تحقیق علی نسخه مقروئة علی المؤلّف و علق علیه: نور الدین عتر، دمشق: مطبعة الصباح.

42.          ـــــــــــ، ــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1406ق)، الوقوف علی الموقوف علی صحیح مسلم، تحقیق: عبدالله اللیثی الأنصاری، بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة.

43.          علائی، خلیل بن کیکلدی بن عبدالله الدمشقی صلاح‌الدین، (1407ق)، إجمال الإصابة فی أقوال الصحابة، تحقیق: محمد سلیمان الأشقر، کویت: جمعیة إحیاء التراث الإسلامی.

44.          غیتابی، محمود بن أحمد بن موسی بن أحمد بن حسین الحنفی، (1420ق)، البنایة شرح الهدایة، بیروت: دارالکتب العلمیة.

45.          فحل المولی، یاسین ماهر، (1420ق)، أثر علل الحدیث فی اختلاف الفقهاء، عراق: جامعة صدام للعلوم الإسلامیة.

46.          فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، (بی‌تا)، القاموس المحیط، بیروت: مکتب تحقیق التراث فی مؤسسة الرسالة.

47.          قاری، علی بن سلطان محمد، (بی‌تا)، شرح نخبة الفکر فی مصطلحات أهل الأثر، بیروت: دار الأرقم.

48.          کجوری شیرازی، محمدمهدی، (1424ق)، الفوائد الرجالیة، تحقیق: محمدکاظم رحمان ستایش، قم: مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر.

49.          کلینی، محمدبن یعقوب، (1429ق)، الکافی، قم: دارالحدیث.

50.          کنی تهرانی، علی، (1421ق)، توضیح المقال فی علم الرجال، تحقیق: محمد حسین مولوی، قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر.

51.          کشی، محمد بن عمر، (1404ق)، اختیار معرفة الرجال، خلاصه کننده: محمدبن الحسن الطوسی، تحقیق: مهدی رجایی، تصحیح: محمد باقر بن محمد میرداماد، قم: موسسة آل البیت: لإحیاء التراث.

52.          کنانی، محمد بن إبراهیم بن سعدالله شافعی، (1406ق)، المنهل الروی فی مختصر علوم الحدیث النبوی، تحقیق: محیی الدین عبد الرحمن رمضان، دمشق: دارالفکر.

53.          مامقانی، عبدالله، (بی‌تا)، تنقیح المقال فی علم الرّجال (رحلی)، بی‌جا: بی‌نا.

54.          مرعی، حسین عبدالله، (1417ق)، منتهی المقال فی الدرایة و الرجال، بیروت: موسسة العروة الوثقی.

55.          مسلم بن حجاج، (بی‌تا)، صحیح المسلم، تحقیق: فؤاد عبدالباقی، بیروت: دار احیاءالتراث العربی.

56.          مشّاط، محمد، (1417ق)، التقریرات السنّیة شرح منظومة البیقونیة فی مصطلح الحدیث، بیروت: دارالکتاب العلمیة، چهارم.

57.          مشکینی، میرزاعلی، (1411ق)، مصطلحات الفقه و اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها، بیروت: منشورات الرضا.

58.          مصطفوی، حسن، (1368ش)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی.

59.          نووی، یحیی بن شرف، (1405ق)، التقریب والتیسیر لمعرفة سنن البشیر النذیر فی أصول الحدیث، تقدیم وتحقیق وتعلیق: محمد عثمان الخشت، بیروت: دار الکتاب العربی.