بازخوانی خاستگاه پیدایش و اصول اعتقادی اعتزال قدیم

معتزله فرقه‌ای نام آشنا در دانش کلام است. این گروه در اوایل قرن دوم هجری ظهور کردند و رفته رفته به‌صورت فرقه اصلی اهل سنت درآمدند. معتزلیان در تقابل با منطق اکثریت اهل سنت که طریق نقل‌گرایی را پیشه کرده بودند، بر عقل‌گرایی تأکید میورزند. ملاک معتزلی بودن پذیرش اصول پنجگانه این گروه است. معتزله از قرن پنجم به بعد از رونق افتاد و به حاشیه رفت. منشأ و چرایی پیدایش این فرقه، اندیشمندان شاخص این مذهب و اندیشههای اصلی این گرایش از جمله سوالاتی است که نوشتار پیشرو با مراجعه به منابع کتابخانهای و روش توصیفی به دنبال یافتن پاسخی برای آن‌هاست. اصول پنج‌گانه معتزله، توحید، عدل، وعد و وعید، منزله بین المنزلتین، و امر به معروف و نهی از منکر، می‌باشد. شخصیت‌های اصلی و محوری این گرایش واصل بن عطاء، ابو الهذیل علاف، ابراهیم نظام، ابوعلی جبایی، ابوهاشم جبایی و قاضی عبدالجبار است که نقش کلیدی در شکوفایی معتزله ایفا کردند.

ـ قرآن کریم.

1.  ابن أثیر ، عزالدین ابوالحسن علی بن ابی الکرم، (1965م)، الکامل، جلد نهم، بیروت: دار صادر.

2. ابن ندیم بغدادی، محمد بن اسحاق، (1346ش)، الفهرست، ترجمه: م. رضا تجدد، تهران: بانک بازرگانی ایران، دوم.

3. ابن مرتضی‌، احمد بن یحیی، (بی‌تا)، طبقات المعتزلة، تحقیق: سوسنه دیفلد ـ فلزر، بی­جا: دارالمکتبة الحیاة.

4.  ابن منظور، جمال الدین ابوالفضل، (1414ق)، لسان العرب، جلد 11، بیروت: دار صادر، سوم.

5. الاشعری ، ابوالحسن، (بی‌تا)، مقالات الاسلامیین، بخش النص، آلمان: فرانس شتاینر، سوم.

6. امین ، احمد، (بی‌تا)، ضحی الإسلام، جلد سوم، قاهرة: مکتبة النهضة المصریة، دهم.

7. بدوی، عبدالرحمن، (۱۳۸۹ش)، تاریخ اندیشه‌های کلامی در اسلام، جلد اول، ترجمه: دکتر حسین صابری، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، دوم.

8. بغدادی، عبدالقادر، (۱۴۰۸ق)، الفرق بین الفرق، بیروت: دارالجیل ـ دارالآفاق.

9. جعفریان، رسول، (۱۳۷۲ش)، مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه تا آغاز دوره انحلال معتزله در شیعه، قم: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.

10.  خسرو پناه، عبدالحسین، (۱۳۹۰ش)، جریان شناسی فکری ایران معاصر، قم: تعلیم و تربیت اسلامی، سوم.

11.   ربانی گلپایگانی، علی، (۱۳۸۱ش)، فرق و مذاهب کلامی، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی، دوم.

12.  سبحانی، جعفر، (۱۳۷۰ش)، بحوث فی الملل و النحل، جلد سوم، قم: حوزه علمیه قم.

13.  ــــــ ، ــــ ، (۱۳۷۳ش)، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، جلد ۴ـ۳، قم: توحید.

14.  ــــــ ، ــــ ، (بی‌تا)، ملل و نحل، جلد سوم، قم: مؤسسة الإمام الصادق7.

15.  شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، (۱۳۶۴ش)، ملل و نحل، جلد اول، قم: نشر الشریف رضی، سوم.

16.  صبحی، احمد محمود، (۱۹۸۲م)، فی علم الکلام دراسة لآراء الفرق الاسلامیة فی اصول الدین، جلد اول (المعتزلة)، الاسکندریة: موسسه ثقافة الجامعیة، چهارم.

17.  عبدالقادر الحفظی، عبد اللطیف، (۱۴۲۱ق)، تأثیر المعتزلة فی الخوارج و الزیدیة (اسبابه و مظاهره)، عربستان: جده، دار الأندلس الخضراء.

18.  عرب صالحی، محمد، (۱۳۹۳ش)، مجموعه مقالات جریان شناسی و نقد اعتزال نو (جلد اول) جریان شناسی اعتزال نو، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

19.  قاضی عبدالجبار، إبن احمد، (۱۴۴۲ق)، شرح الأصول الخمسة، تعلیق: احمد بن حسین ابی هاشم، بیروت: دارالإحیاء التراث العربی.

20.  ـــــــــــــ ، ـــــــــ ، (1972م)، المنیة و الأمل، تحقیق: سامی ناشر و عصام الدین محمد، اسکندریه: دار المطبوعات الجامعیة.

21.  موسوی بجنوردی، سید محمد کاظم، (1385 ش)، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد2و 8، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دوم.

22.  نوبختی، حسن بن موسی، (۱۴۰۴ ق)، فرق الشیعة، بیروت: دارالأضواء، دوم.