تاريخ‌گذاري و نقد روايات خوخه

یکی از فضائل امام علی جریان سد‌الابواب است که در منابع متقدم شیعه و اهل‌سنت به آن اشاره شده است. پس از ورود پیامبر اکرم به مدینه و ساخت مسجدالنبی، اتاق‌هایی در کنار مسجد برای سکونت ایشان ساخته شد. به ‌مرور اصحاب هم در کنار مسجد اتاق‌هایی را برای خود ساختند. در مقابل این حدیث مشهور، روایت سدّ خوخه در منابع اهل سنت دیده می‌شود. در این نوشتار به ‌نقد و بررسی حدیث خوخه که برای خلیفۀ اول نقل شده، با هدف تاریخ‌گذاری این روایات و بررسی حلقۀ مشترک و انگیزه‌هایی که از جعل این حدیث وجود دارد، پرداخته شده است. سلسله اسناد این روایات به سه فرد (حلقۀ مشترک) منتهی می‌شود که در قسمت نقد سندی به بررسی آنها پرداخته شده است و در قسمت نقد محتوایی اول به صورت کلی انگیزة جعل روایات فضائل خلفاء و بعد به صورت جزئی به ‌نقد محتوایی و انگیزه‌هایی که از جعل حدیث خوخه وجود داشته پرداخته شده است؛ اما سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که این روایات از چه زمانی وارد منابع اهل‌سنت شده است و از حیث سندی و محتوایی دارای چه جایگاهی است؟ مقاله پیش رو در صدد این است که با روش کتابخانه‌ای و توصیفي ـ تحلیلی این روایات را تاریخ‌گذاری کند و آنها را از حیث سندی و دلالی مورد نقد و بررسی قرار دهد. نتیجه پژوهش نشانگر آن است که این روایت جعلی است و انگیزۀ جاعل برای در مقابله با حدیث سد‌الابواب و کم‌رنگ‌کردن فضائل حضرت علی به‌خصوص در عصر امویان بوده است.

1.   ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن‌هبة الله بن‌محمد بن‌الحسين، (1418ق)، شرح نهج‌البلاغه، لبنان، بیروت: دارالکتب العلمية.

2.   ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمان محمد، (1435ق)، کتاب الجرح و‌التعدیل، بیروت: دار الفکر.

3.   ابن‌اثیر، مجدالدین أبو السعادات المبارك بن محمد ابن‌عبدالکریم الشيباني الجزري، (1392ق)، جامع الأصول في أحاديث الرسول، بی‌جا: مکتبه الحلوانی، مطبعه الملاح، مکتبه دار البیان.

4.   ــــــ ، ـــــــــــــــ ، (1421ق)، النهایه فی غریب الحدیث و‌الاثر، بیروت: دار الفکر.

5.   ابن‌بطه، أبو عبدالله عبیدالله بن محمد بن محمد بن حمدان العُكْبَري، (1415ق)، الإبانة الكبرى‌، ریاض: دار الرایه للنشر و‌التوزیع.

6.   ابن‌جوزی، أبو الفرج عبدالرحمن بن علي ابن‌الجوزي، (1418ق)، الموضوعات، بی‌جا: أضواء السلف.

7.   ابن‌حنبل، ابوعبدالله احمد ابن ‌محمد ابن ‌حنبل ابن‌هلال ابن ‌اسد الشیبانی، (1403ق)، فضائل الصحابة، بیروت: مؤسسه الرساله.

8.   ابن‌حنبل، ابوعبدالله احمد ابن‌ محمد بن حنبل، (1416ق)، مسند الامام احمد ابن‌حنبل، بیروت: موسسه الرساله.

9.   ابن‌شبه، زید ابن ‌عبیده ابن‌ ریطه النمیری البصری (1399ق)، تاريخ المدينة المنورة، جده: سید حبیب محمود احمد.

10.             ابن‌منظور، ابی‌الفضل جمال‌الدین محمد ابن‌ مکرم، (1405ق)، لسان العرب، قم: نشر ادب حوزه قم.

11.             ابن‌نجار، محب‌الدین أبو عبدالله محمد بن محمود بن الحسن، (1427ق)، الدرة الثمينة في اخبار المدینه، بی‌جا: شركة دار الأرقم بن أبي الأرقم.

12.             أبی‌صفره، المهلب بن‌ احمد بن ‌ابی ‌صفره سید بن ‌عبدالله الاسری الاندلسی، (1430ق)، المختصر النصیح فی تهذیب الکتاب الجامع الصحیح، ریاض: دار التوحید - دار اهل السنه.

13.             أبی‌طاهر، محمد بن عبدالرحمن بن العباس بن عبدالرحمن بن زكريا البغدادي المخَلِّص، (1419ق)، المخلصيات وأجزاء اخری‌، قطر: وزارت اوقاف و شئون اسلامی دولت قطر.

14.             أبی‌یعلی، احمد ابن ‌علی ابن ‌المثنی ابن ‌یحیی ابن ‌عیسی ابن ‌هلال التمیمی، (1404ق)، مسند أبي يعلى، دمشق: دار المامون للتراث.

15.             أبي‌عوانه، يعقوب بن اسحاق بن إبراهيم النيسابوري الإسفراييني، (1419ق)، مستخرج ابی‌عوانه، بیروت: دار المعرفه.

16.             اصفهانی، أبو نعیم احمد بن عبدالله بن احمد بن اسحاق بن موسى بن مهرانف (1417ق)، فضائل الخلفاء الأربعة، مدینه: دارالبخاری.

17.             ـــــــــ، ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1431ق)، جامع الصحيحين بحذف المعاد والطرق، بی‌جا: دار النوادر.

18.             امینی، عبدالحسین احمد امینی نجفی، (1416ق)، الغدیر فی الکتاب و‌السنة و‌الادب، بی‌جا: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه.

19.             بخاری، محمد ابن ‌اسماعیل ابن ‌ابراهیم ابن ‌المغیره البخاری، (1422ق)، صحیح ‌البخاری، بی‌جا: دار طوق النجاة.

20.             بغوی، ابومحمد الحسین ابن ‌مسعود ابن‌محمد ابن‌ الفراء الشافعی، (1403ق)، شرح السنة، بیروت، دمشق: المکتب الاسلامی.

21.             بیهقی، احمد بن الحسين بن علي بن موسى الخُسْرَوْجِردي خراسانی، (1421ق)، السنن الكبرى، بیروت: دارالفکر.

22.             ترمذي، محمد ابن ‌عیسی ابن ‌سوره ابن ‌موسی ابن ‌الضحاک، (1395ق)، سنن الترمذي، بیروت: دار الغرب الاسلامی.

23.             ث‍ق‍ف‍ی‌، اب‍راه‍ی‍م ‌ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د،‏‫  الغارات او الاستنفار و الغارات، تحقیق: عبدالزهرا الحسيني الخطيب، قم: دار الكتاب الاسلامي، ۱۴۱۱ق. 

24.             حاکم نیشابوری، أبو عبدالله الحاكم محمد بن عبدالله بن محمد بن حمدويه بن نُعيم بن الحكم الضبي الطهماني النيسابوري، (1411ق)، المستدرك على الصحيحين، بيروت: دارالکتب العلمية‌.

25.             خرگوشی، ابو سعد عبدالملک بن محمد بن إبراهيم النيسابوري الخركوشي، (1424ق)، مناحل الشفا و‌مناهل الصفا، بی‌جا: دار البشائر الإسلامية.

26.             ذهبی، شمس‌الدین محمد ابن ‌احمد ابن ‌عثمان، (1406ق)، سیر اعلام النبلاء، بیروت: موسسه الرساله.

27.             ـــــ ، ــــــــــــــــــ ، (1391ق)، المغنی فی الضعفاء، به کوشش نورالدین عتر، حلب: بی‌نا.

28.             زهری، عبیدالله بن عبدالرحمن بن محمد بن عبیدالله بن سعد بن إبراهيم بن عبدالرحمن بن عوف العوفي، (1418ق)، حديث ابی‌الفضل الزهري، ریاض: اضواء السلف.

29.             طبری، عمادالدین حسن ابن‌ علیف (1424ق)، تحفة الابرار فی مناقب الائمة الاطهار:، مشهد: آستان قدس رضوی، مجمع البحوث.

30.             عسقلانی، شهاب‌الدین احمد ابن‌ علی ابن ‌حجر، (1417ق)، فتح الباري شرح صحیح ‌البخاری، المدينة النبوية: مكتبة الغرباء الأثرية.

31.             ــــــــ ، ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، (1415ق)، تهذیب التهذیب، بیروت: دار الفکر.

32.             ــــــــ ، ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، (1390ق)، لسان الميزان، لبنان، بیروت: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات.

33.             عینی، بدرالدین أبو محمد محمود بن احمد بن موسى بن احمد بن حسين الغيتابى الحنفى، (1426ق)، عمدة القاري شرح صحیح‌البخاری، بيروت: دار احیاءالتراث العربي.

34.             عاملی، سید جعفر مرتضی، (1427ق)، الصحیح من سیرة النبی الاعظم9، بیروت: المرکز الاسلامی للدراسات.

35.             فراهیدی، ابی ‌عبدالرحمان الخلیل ابن ‌احمد، (1409ق)، العین، مؤسسة دارالهجره.

36.             مالک، مالك بن انس بن مالك بن عامر الأصبحي المدني، (1405ق)، موطأ مالك برواية محمد بن الحسن الشيباني، بی‌جا: المكتبة العلمية.

37.             مزی، جمال‌الدین ابی ‌الحجاج یوسف، (1421ق)، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، بیروت: دارالفکر.

38.             مسعودی، أبو الحسن على بن الحسين بن على المسعودي، (1409ق)، مروج ‌الذهب و‌‌معادن الجوهر، قم: دار الهجرة.

39.             هاشم معروف حسنی (1435ق)، جنبش‌های شیعی در تاریخ اسلام، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

40.             هیتمی، ابوالعباس احمد بن محمد بن علي بن حجر الهيتمي السعدي الأنصاري، (1417ق)، الصواعق المحرقة على اهل الرفض والضلال والزندقة، لبنان: مؤسسة الرسالة.

41.             هیثمی، أبو الحسن نورالدین علي بن أبي بكر بن سليمان الهيثمي (1414ق)، مجمع الزوائد و‌منبع الفوائد، بیروت: دارالکتب العلمیه.

مقالات

1.    فقهی‌زاده، عبدالهادی و سعید شفیعی، (1394ش)، «تاریخ‌گذاری حدیث «علیکم بسنتی و سنة خلفاء الراشدین»، دوفصلنامه علمی - پژوهشی حدیث پژوهی، 7 (14)/ صص‌7ـ 3۳.

2.     نیل‌ساز، نصرت و الهام زرین کلاه، (1390ش)، «تاریخ‌گذاری احادیث بر اساس روش ترکیبی تحلیل اسناد و متن در مطالعات اسلامی خاور شناسان»، پژوهش‌های قرآن وحدیث، 45 (1)/ صص189ـ.210.