بازشناسی شخصیت حفصه از دوران رسول خدا(ص) تا وفات او با تأکید بر منابع فریقین

تاریخ اسلام مملو از شخصیت‌های برجسته‌ای است که گفتار و کردارشان تأثیرات ژرف و مثبت یا منفی بر تحولات و جریان‌های مختلف داشته‌اند. یکی از این شخصیت‌ها حفصه بنت عمر بن خطاب بود، که در دوران زندگی پیامبر اسلام(ص) و پس از وفات ایشان نقشی مهم و مؤثر در تاریخ اسلام ایفا کرد. این پژوهش با روش توصیفی‌-‏تحلیلی به بررسی جنبه‌های مختلف زندگی حفصه و شخصیت او در دوره‌های متفاوت تا زمان وفاتش با تکیه بر منابع فریقین می‌پردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد براساس گزارشات منابع فریقین حفصه در ایام حیات پیامبر(ص) و پس از وفات ایشان تا سال ۴۱ هجری، به‌عنوان شخصیتی تأثیرگذار - اما عمدتاً منفی - در مناسبات و رخدادهای صدر اسلام نقش‌آفرینی کرده و گزارش‌هایی از گفتار و رفتار ناپسند نسبت به رسول خدا(ص) و حضرت علی(ص) داشته است.

ـ قرآن کریم

1.   ابن ابی الحدید، عزّالدّین هبة الله، (1387ق)، شرح نهج البلاغة، بی‌جا: داراحیاء الکتب العربیه، دوم.

2.   ابن‌اثیر، علی بن عبد الواحد جزری، (1423ق)، أُسد الغابة في معرفة الصحابة، بیروت: دارالفکر.

3.   بغدادی، ابی جعفر محمد بن حبیب، (1418ق)، المحبر، بیروت: دارالآفاق الجدیده.

4.   عسقلانی، ابن‌حجر شهاب الدین، (1421ق)، الإصابة في تمییزالصحابة، بیروت: دارالفکر.

5.   ابن‌‌سعد، محمد بن سعد، (1414ق)، الطبقات ‌الكبری، بیروت: دارالفکر.

6.   ابن‌طیفور، ابوالفضل احمد بن ابى ‌طاهر، (1326ق)، بلاغات النساء، قاهره: مطبعة مدرسة والدة عباس الأول.

7.   ابن عبدالسلام، عبدالرحمن الصفوري، (1283ق)، نزهة المجالس و منتخب النفائس، مصر: المطبعه الكاستلية.

8.   ابن عبدالبر، ابو عمر یوسف بن عبدالله، (1412ق)، الإستیعاب في معرفة الأصحاب، بیروت: دارالجبل.

9.   ابن‌قیم، محمد بن أبي بكر الجوزیة، (1411ق)، إعلام الموقّعین عن ربّ العالمین، بیروت: دارالكتب العلمية.

10.             ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، (1366ش)، روض الجنان و روح الجنان، آستان قدس رضوی: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

11.             سجستانی، ابوبکر بن ابی داود، (1423ق)، کتاب ‌المصاحف، قاهره: الفاروق الحدیثه.

12.             احمد بن حنبل، احمد بن محمد، (1424ق)، مسند احمد بن حنبل، بی‌جا: دارالفکر، سوم.

13.             بحرانی، سید هاشم، (1415ق)، البرهان في تفسیر القرآن، قم: موسسه البعثه.

14.             بخاری، محمد بن اسماعیل، (1422ق)، صحیح بخاری، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.

15.             بلاذری، احمد بن یحیی، (1424ق)، جُمَل من أنساب الأشراف، بیروت: دارالفکر.

16.             حلبی، ابوالصلاح، (1417ق)، تقریب المعارف، قم: المحقّق.

17.             دقس، فواد حمدو، (1418ق)، حفصة بنت عمر، قاهره: الهیئة المصریة العامة.

18.             سیوطی، عبدالرحمن، (1404ق)، الدر المنثور في التفسیر بالمأثور، قم: مکتبه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.

19.             شافعی، محمد بن ادریس، (1403ق)، الأمّ، قم: دارالفكر.

20.             طبرانی، سلیمان بن احمد بن ایوب، (1404ق)، المعجم الکبیر، بیروت: دار احیاء التراث.

21.             طبرسی، فضل بن حسن، (1406ق)، مجمع البیان في تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفة.

22.             طبری، محمد بن جریر، (1413ق)، دلائل الإمامة، قم: موسسة البعثة.

23.             ــــــ، ـــــــــــــــــــ، (1418ق)، تاريخ ‌الاُمَم و الملوك، بیروت: دارالتراث.

24.             طوسی، محمد بن حسن، (1427ق)، رجال طوسي، قم: نشر رضوی، سوم.

25.             عاملی، سید جعفر مرتضی، (1426ق)، الصحیح من سیرة النبي الأعظم، قم: دارالحدیث.

26.             قاضی نعمان، نعمان بن محمد مغربی، (1403ق)، شَرْحُ ألأخْبار في فَضائل ألأئمّة ألأطْهار، قم: مؤسسة النشر الإسلامي.

27.             قرطبی، عبدالله محمد بن احمد انصارى، (1418ق)، الجامع لأحکام القرآن، بیروت: دارالفکر.

28.             قمی، علی بن ابراهیم، (1404ق)، تفسیر قمي، قم: دارالکتاب.

29.             مالک، مالک‌ بن انس، (1406ق)، المُوَطَّأ، بیروت: داراحياء التراث العربي.

30.             مجلسی، محمدباقر، (1403ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر اخبار الأئمة الأطهار، بیروت: موسسه الوفاء، دوم.

31.             نیشابوری، مسلم بن حجاج، (1412ق)، صحيح مسلم، قاهره: دارالحدیث.

32.             مفید، محمد بن محمد بن نعمان، (1413ق)، الجَمَل و النُّصرة لسید العترة في حرب ‌البصرة، قم: كنگره شيخ مفيد.

33.             هاشمی، عبد المنعم، (1426ق)، أم‌المؤمنین حفصة بنت عمر، بیروت: دار ابن‌حزم.

34.             یازجی، زهیر مصطفی، (1416ق)، حفصة بنت عمر أم‌المؤمنین، حلب: دارالقلم العربی.

مقالات

1.   النواوی، محمود، (1373ش)، «أم‌المؤمنین حفصة بنت عمر»، الازهر: 29، 340-346.

2.   حسنی، عايشة، (1384ق)، «باب المرأة المسلمة السیدة حفصة»، منبر الاسلام: 22، 221-223.

3.   داداش‌نژاد، منصور، (1396ش)، «حفصه»، مجلۀ دانشنامه حج و حرمین شریفین: 7، 186-197.