بررسی انتقادی دیدگاه ناصر القفاری دربارۀ آموزۀ شهادت ثالثه در اندیشۀ امامیه

اذان به‌عنوان یکی از شعائر اساسی اسلام، در مذاهب مختلف اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد. در این میان، شهادت ثالثه به‌عنوان یکی از عناصر مهم اذان در مذهب شیعه، همواره محل بحث و اختلاف میان مذاهب اسلامی بوده است. این پژوهش باهدف بررسی ادعای قفاری که شهادت ثالثه را ابداع و بدعت شیعیان در راستای تثبیت موضوع امامت می‌داند، به روش توصیفی ـ تحلیلی با تبیین جایگاه شهادت ثالثه در منابع اسلامی، به مطالعۀ روایات و سیرۀ عملی مسلمانان در این زمینه پرداخته است. با بررسی روایات خاص و عام، و همچنین نمونه‌هایی از سیرۀ مسلمین در طول تاریخ، تلاش می‌شود تا نشان داده شود که افزودن شهادت ثالثه نه به‌عنوان اختراع، بلکه به‌عنوان استحباب و جواز شرعی مورد پذیرش قرار گرفته است. روایاتی همچون روایت خضرمی که مورد تأیید علماء شیعه و اهل‌سنّت قرار گرفته‌اند، به‌همراه قاعدۀ تسامح در ادلۀ سنن، پایه‌های فقهی استحباب شهادت ثالثه را تقویت می‌کنند. علاوه‌بر این، سیرۀ پیامبر اکرم(ص) و شیعیان در تاریخ نیز گویای مقبولیّت و جایگاه این عمل دینی است. در نهایت، پس از اثبات استحباب و جواز شهادت ثالثه، این مقاله به رد ادّعای بدعت‌آمیز بودن این شهادت توسط قفاری پرداخته و نشان می‌دهد که این عمل، ریشه در سنّت‌های معتبر اسلامی دارد.

  ـ قرآن کریم

1. ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، (1385ق)، شرح نهج البلاغة، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بی‌جا: دار إحیاء الکتب العربیة، دوم.

2. ابن‌اعثم، ابومحمد احمد بن على، (1411ق)، الفتوح، تحقیق: علی شیری، لبنان، بیروت: دارالأضواء.

3. ابن‌حماد، محمد بن علی، (بی‌تا)، أخبار ملوك بني‌عبید و سیرتهم، تحقیق: تهامی نقره و عبدالحلیم عویس، قاهره: دارالصحوه.

4. ابن‌شاذان، أبوالفضل شاذان بن جبرئیل قمی، (1381ق)، الفضائل، نجف اشرف: منشورات مطبعة حیدریه.

5. ـــــــــ، ــــــــــــــــ، (1423ق)، الروضة في فضائل امیر‌المؤمنین، تحقیق: علی شکرچی، ایران، قم: مکتبة الأمین.

6. ابن‌عدیم، عمر بن احمد عقیلی حلبی، (1408ق)، بغیة الطلب في تاریخ حلب، تحقیق: سهیل زکار، لبنان، بیروت: مؤسسه البلاغ.

7. ـــــــــ، ــــــــــــــــ، (1425ق)، زبدة الحلب من تاریخ حلب، تحقیق: سهیل زکار، سوریه، دمشق: دارالکتاب العربی.

8. ابن‌عساکر، علی بن حسن، (1415ق)، تاريخ دمشق الكبير، تحقیق: علی شیری، لبنان، بیروت: دارالفکر.

9. ابن‌كثير، عمادالدين ابوالفداء اسماعيل بن عمر دمشقى شافعى، (1412ق)، تفسير القرآن العظيم، تحقيق: يوسف عبد الرحمن المرعشلي، لبنان، بيروت: دارالمعرفة.

10. ابن‌ماجه، ابی‌عبدالله محمد بن یزید قزوینی، (۱۴۰۱ق)، سنن، تحقیق: محمد فواد عبدالباقی، بی‌جا: دارالفکر.

11. انصاری، مرتضی بن محمدامین، (1414ق)، رسائل فقهیة، قم: مجمع الفكر الإسلامي.

12. آل‌ طا‌هر خمینی‌، محمد حسین‌، (1378ق)، الهدايه في كون الشهادة بالولاية في الاذان و الاقامة جزء كسائر الاجزاء‌، قم: مطبعه الحكمه.

13. بحرانی، یوسف بن احمد، (1363ش)، الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، تحقیق: عبدالرزاق مقرم، محمدتقی ایروانی، ایران، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

14. بخاری، محمد بن اسماعیل، (۱۴۰۳ق)، صحیح البخاری، استانبول: المکتبة الاسلامیة.

15. ــــــ، ــــــــــــــــــــــــ، (بی‌تا)، التاريخ الكبير، ترکیه: المکتبه الاسلامیه، دیاربکر.

16. تنوخی، محسن بن علی، (1391ق)، نشوار المحاضرة و أخبار المذاکرة، تحقیق: عبود الشالجی المحامی، بی‌جا: بی‌نا.

17. ثعلبی، احمد بن محمد، (1422ق)، الكشف والبيان في تفسير القرآن، تحقیق: ابن عاشور، لبنان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

18. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، (1400ق)، معرفة علوم الحدیث، ترجمه: سید معظم حسین، لبنان، بیروت: منشورات دارالآفاق الحدیث، چهارم.

19. حکیم، سید محسن، (1410ق)، منهاج الصالحین، محشی: محمدباقر صدر، لبنان، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.

20. حلبی، علی بن برهان‌الدین، (1400)، السيرة الحلبية في سيرة الأمين المأمون، لبنان، بیروت: دارالمعرفة.

21. خطیب بغدادی، احمد بن علی، (1417ق)، تاريخ بغداد أو مدينة السلام، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، لبنان، بيروت: دارالكتب العلميه منشورات محمد علي بيضون.

22. خویی، سیدابوالقاسم، (1410ق)، منهاج الصالحین، قم: مدینه العلم، بیست و هشتم.

23. ذهبی، محمد بن احمد، (1382ق)، ميزان الإعتدال في نقد الرجال، تحقیق: على محمد البجاوي، لبنان، بیروت: دارالمعرفه.

24. سجستانی، ابوداود سلیمان بن اشعث، (۱۴۰۱ق)، سنن ابی داوود، تحقیق: صدقی محمد جمیل، استانبول: (بی‌نا).

25. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، (بی‌تا)، الدر المنثور في التفسير بالمأثور، لبنان، بيروت: دارالمعرفة.

26. شرف‌الدین، سیدعبدالحسین، (1404ق)، النص و الاجتهاد، تصحیح: ابومجتبی، بیروت: ابومجتبی.

27. شریف مرتضی، علی بن حسین، (1387)، المسائل المیافارقیات، قم: موسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان.

28. صدوق، ابن‌بابويه محمد بن على‌، (بی‌تا)، من لایحضره الفقیه، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، ایران، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دوم.

29. طباطبایی، سیدعلی، (1412ق)، رياض المسائل في بيان أحكام الشرع بالدلائل، قم: موسسه نشر اسلامی.

30. طبرانی، سلیمان بن احمد، (بی‌تا)، المعجم الكبير، تحقیق: حمدى عبدالمجيد سلفى، بی‌جا: دار إحياء التراث العربي، دوم.

31. طبرسی، احمد بن علی، (1386ق)، الاحتجاج، تحقیق: سید محمدباقر خرسان، نجف اشرف: دارالنعمان.

32. طوسی، محمد بن حسن، (1387ق)، المبسوط في فقه الإمامية، تحقیق: سیدمحمدتقی کشفی و محمدباقر بهبودی، ایران، تهران: مکتبه مرتضویه، سوم.

33. ــــــ، ـــــــــــــــــــ، (بی‌تا)، النهایة في مجرد الفقه و‌الفتاوی، قم: انتشارات قدس محمدی.

34. عسقلانی، ابن حجر احمد بن علی، (1390ق)، لسان الميزان، تحقیق: دائرة المعرف النظامية ـ الهند، لبنان، بیروت: مؤسسة اعلمی، دوم.

35. ــــــ، ـــــــــــــــــ، (1415ق)، الإصابة في تمييز الصحابة، تحقیق: عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، لبنان، بيروت: دارالکتب العلمیه.

36. قفاری، ناصر بن عبد الله بن علي، (1414ق)، أصول مذهب الشيعة الإمامية الإثنی عشرية؛ عرض ونقد، عربستان: بی‌نا.

37. قمی، علی بن ابراهیم، (1387ق)، تفسیر القمي، تحقیق: سیدطیب موسوی جزائری، بی‌جا: منشورات مکتبه الهدی.

38. کوفی، محمد بن سلیمان، (1412ق)، مناقب الامام اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب، تحقیق: شیخ محمدباقر محمودی، قم: مجمع احياء فرهنگ اسلامي.

39. كلينى، محمد بن يعقوب، (1391ق)، الکافی، تحقیق: على‌اكبر غفارى، ايران، تهران: دارالكتب الإسلامية.

40. مالک، ابن‌انس، (1406ق)، المُوَطَّأ، تحقیق: محمدفؤاد عبدالباقی، لبنان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

41. متقی‌هندی، علی بن حسام‌الدین، (1405ق)، كنز العمال في سنن الأقوال و الأفعال، تحقیق: بكرى حيانى و صفوة السقا، لبنان، بيروت: مؤسسه الرسالة.

42. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، (1403ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار، تحقیق: عبدالزهراء علوی، لبنان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

43. مجلسی، محمدتقی، (1406)، روضة المتقین في شرح من لایحضره الفقیه، تحقیق: سیدحسین موسوی‌کرمانی و شیخ علی‌پناه‌اشتهاردی، قم: بنیاد فرهنگ اسلامی.

44. مصطفوی، سیدمحمدکاظم، (1417ق)، القوائد مائة قاعدة فقهیة، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، سوم.

45. میرزای‌قمی، (1417ق)، غنائم الأیام في مسائل الحلال و‌الحرام، تحقیق: عباس تبریزیان، ایران، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

46. نجفی، محمدحسن، (1365ق)، جواهر الکلام «في شرح شرائع الإسلام»، تصحیح: شیخ‌عباس قوچانی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، دوم.

47. نراقی، احمد بن محمدمهدی، (1415ق)، مستند الشیعة في أحکام الشریعة، تحقیق: مؤسسة آل‌البیت لإحیاء التراث، ایران، قم: مؤسسة آل‌البیت لإحیاء التراث.

48. نیشابوری، مسلم بن حجاج، (۱۴۰۱ق)، صحیح مسلم، تصحیح: محمد فواد عبدالباقی، استانبول: بی‌نا.

49. همدانی، رضا بن محمد هادی، (1376ش)، مصباح الفقیه، تحقیق: محمد باقری، نورعلی نوری و محمد میرزایی، قم: المؤسسة الجعفرية لاحياء التراث.

50. هیثمی، علی بن ابی‌بکر، (1408ق)، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، لبنان، بيروت: دارالكتب العلمية.

51. یزدی، سیدمحمدکاظم، (1419ق)، العروة الوثقی، ایران، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

پایان‌نامه‌ها

1.   عابدی، احمد، (1381ش)، «بررسی و نقد باب دوم از کتاب اصول مذهب الشیعه»، استاد راهنما: احمد بهشتی، تهران: دانشگاه تهران، رشته الهیات.