حلف الفضول، بستر تاريخي و تحريفات با تأكيد بر منابع فريقين

اقتضائات زندگی اجتماعی باعث شده است، انسان نیازهای خویش را در قالب روابط مسالمت‌آمیز با اطرافیانش برآورده سازد. یک نمونه از همبستگی‌های اجتماعی و روابط مسالمت‌آمیز در دوران قبل از بعثت رسول‌خدا با توجه به زندگی قبیله‌ای، بستن پیمان و تعهد به پایبندی بر آن است که به صورت‌های مختلف و با نام خاصی همچون حلف، جوار و ... منعقد می‌گردید. بر همین اساس پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی یکی از بافضیلت‌ترین پیمان‌ها، به نام «حلف‌الفضول» در بستر تاریخ می‌پردازد. در این پژوهش با جمع‌آوری مطالب از منابع‌فریقین به روش کتابخانه‌ای، اصل چگونگی انجام این پیمان، حضور یا عدم حضور بنی‌امیه و بنی‌عباس در آن و میزان استفاده از این پیمان در طول تاریخ مورد بررسی قرار گرفته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد حلف‌الفضول، پیمانی بود که بین چند طائفه مشهور مکه با حضور رسول خدا(ص) پیش از بعثت در ماه ذی‌القعده مبتنی بر گرفتن حق مظلوم از ظالم منعقد گردید. نکته قابل توجه، عدم حضور افرادی از قبیله بنی‌امیه و بنی‌عباس در این معاهده و وجود شواهدی مبنی بر مورد استفاده قرار گرفتن این پیمان در طول تاریخ تا زمان امام حسین(ع) و امضاء این پیمان توسط اهل‌بیت به تأسی از رسول‌خدا(ص) می‌باشد.

ـ قرآن کریم.

ـ نهج البلاغه.

  1.  ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبه الله، (1404ق)، شرح نهج البلاغة، قم: انتشارات آیت الله مرعشی نجفی.

  2.  ابن‌اثیر، عز الدین ابوالحسن علی بن محمد، (1385ق)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر.

  3.  ابن‌اثیر، مبارك بن محمد بن عبدالواحد شيبانى جزرى، (1399ق)، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، بیروت: مکتبه العلمیه.

  4.  ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، (1412ق)، المنتظم في تاريخ الأمم والملوك، تصحيح و تنظيم: عطا مصطفی عبدالقادر، بیروت: دارالکتب العلمیه.

  5.  ابن‌حبان، محمد بن حبان، (1414ق)، صحیح ابن حبان، بیروت: موسسة الرساله.

  6.  ابن‌حنبل، أبوعبدالله احمد بن محمد، (1422ق)، العلل و معرفة‌ الرجال، ریاض: دارالخانی، دوم.

  7.  ابن‌سعد، محمد بن سعد، (۱۴۱۶ق)، ترجمه الامام الحسن، تهذيب و تحقيق: عبدالعزيز الطباطبائي، قم: موسسه آل البيت: لاحياء التراث.

  8.  ــــــــ، ـــــــــــــــــــــ، (1968م)، الطبقات الکبری، بیروت: دارصادر.

  9.  ابن‌عساکر، أبوالقاسم علي بن الحسن، (1415ق)، تاريخ مدينة دمشق و ذكر فضلها و تسمية من حلّها من الأماثل أو اجتاز بنواحيها من وارديها و أهلها، بیروت: دارالفکر.

10.               ابن‌کثیر، أبوالفداء اسماعیل بن عمر، (1418ق)، البدایة و‌النهایة، بیروت: دارالفکر.

11.               ابن‌منظور، محمد بن مکرم، (1416ق)، لسان العرب، بیروت: داراحیاء التراث العربى.

12.               ابن‌هشام، عبدالملک بن هشام، (1375ق)، السیرة‌ النبویة، بیروت: داراحیاء التراث‌العربی.

13.               ابوشهبه، محمد بن محمد، (1427ق)، السيرة النبوية على ضوء القرآن والسنة، دمشق: دارقلم، هشتم.

14.               اصفهانی، ابوالفرج علی بن الحسین، (۱۴1۵ق)، الأغانی، بیروت: دار احیاء التراث العربیه.

15.               اصفهانی، أبونعيم أحمد بن عبدالله، (1419ق)، معرفة الصحابه، ریاض: دار الوطن للنشر.

16.               افغانی، سعید بن محمد، (1393ش)، أسواق العرب في الجاهلية والإسلام، قم: موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان.

17.               بغدادی، محمد بن حبیب، (1405ق)، المُنَمَّق فی اخبار قریش، بیروت: عالم الکتب.

18.               بلاذری، ابوالحسن احمد بن یحیی، (1417ق)، انساب الاشراف، بیروت: دارالفكر.

19.               جوهری، اسماعیل ‌بن حماد، (1368)، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربية، بیروت: دارالعلم للملايين.

20.               حلبی، علی بن ابراهیم بن احمد، (1427ق)، السیرة الحلبیة(إنسان العيون في سيرة الأمين المأمون)، بیروت: دار الكتب العلمية.

21.               شافعی، أبوعبدالله محمد بن إدريس، (1410ق)، الام، بیروت: دارالمعرفه.

22.               صافی گلپایگانی، لطف‌الله، (1395ش)، پرتوی از عظمت امام حسین، قم: دفتر تنظيم و نشر آثار حضرت آيت الله العظمی حاج شيخ لطف الله صافي گلپايگاني، سوم.

23.               عاملی، سید جعفر مرتضی، (1427ق)، الصحیح من سیرة النبی الاعظم9، بیروت: المرکز الاسلامی للدراسات.

24.               عبدالکریم، خلیل، (1997م)، قریش الی القبیلة الی الدولة المرکزیة، قاهره: انتشارات سینا، دوم.

25.               عسکری، أبوهلال الحسن بن عبد الله، (1408ق)، الاوائل، طنطا: دار البشير.

26.               علی، جواد، (۱۹۷۸م)، المفصل فی تاریخ‌ العرب قبل‌الاسلام، بیروت: دار العلم للملايين.

27.               فاکهی، محمد بن اسحاق، (1414ق)، أخبار مكة في قديم الدهر وحديثه، بیروت: دارخضر، دوم.

28.               فراهیدی، خلیل‌ بن احمد، (1405ق)، کتاب‌العین، دار و مکتبه الهلال.

29.               مزی، جمال‌الدین یوسف بن عبدالرحمن، (1400ق)، تهذيب الكمال في اسماء الرجال، بیروت: مؤسسة الرساله.

30.               مسعودی، علی بن الحسین، (۱۳۶۵ش)، التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

31.               مولف مجهول، (1971م)، أخبار الدولة العباسية، بیروت: دار الطليعة للطباعة و النشر.

32.               یعقوبی، احمد بن اسحاق، (1358ق)، تاریخ یعقوبی، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.

33.               یوسفی غروی، محمد هادی، (1417ق)، موسوعة التاریخ الاسلامی، قم: مجمع الفکر الاسلامی.

مقالات

1. بریری، احمد محمد، (1383ق)، «حلف الفضول»، منبر الاسلام، 12/ صص 78ـ80.

2. حبیبیان نقوی، سیده‌شریفه نبوی، (1386ش)، «احیای حلف الفضول سمبل عدالت در سیره رسول9»، اندیشه تقریب، 11/ صص 117ـ 138.

3. کاظمی، سید‌محسن، (1396ش)، «حلف الفضول پیمانی فرا‌قبیله‌ای در حمایت مظلوم»، دانشنامه حج و حرمین، 8، ص224ـ 231.

4. محمد، محمد احمد، (1408ق)، «حلف الفضول»، منبر الاسلام، 9 / صص126ـ141.

5. منتظری مقدم، حامد، (1382ش)، «بررسى پیمان‌هاى عصر جاهلی؛ همراه با رویکرد به: حلف المطیبین و احلاف، ایلاف و حلف الفضول»، تاریخ اسلام در آیینۀ پژوهش، پیش شماره 3، صص167ـ204.